Bản thần tích tại đền có ghi chép về huyền thoại đức Linh Lang Đại vương thời Lý như sau:

 Ở làng Thụy Trai huyện Vĩnh Thuận có ông bà Nguyễn Công, phúc hậu hiền lành nhưng muộn sinh nở, một hôm Thái Bà nằm mộng thấy sao rơi vào miệng bà sợ hãi nói với chồng. Nguyễn Công liền nói: " Nếu quả mộng như vậy tất trời cho sinh con, sự thực hư trong mộng hãy để nghiệm sau", được 100 ngày Thái Bà quả nhiên có mang đến kỳ mãn nguyệt khai hoa sinh ra một gái, sinh vào ngày 15 tháng 3 năm 1013 (Quý Sửu). Hình dung yểu điệu, mắt phượng mày ngài, mắt ngọc da trắng như tuyết, môi son má phấn khi sinh thoang thoảng mùi hương xạ, ông bà vô cùng yêu quý đặt tên là Hiếu Nương,

Khi Hiếu Nương 3 tuổi, Thái Công mắc bệnh qua đời, Thái Bà cùng gia thân làm lễ an táng. Sau 3 năm phục tang, Thái Bà có một người dì lấy chồng ở phường Thụy Trai, huyện Vĩnh Thuận, làm nghề buôn bán vải tơ lụa ở chợ Vĩnh Thuận, Thái Bà và Hiếu Nương đến ở với dì để nương tựa lẫn nhau.

Hiếu Nương đến tuổi trăng tròn 17 như một bông hoa, mười phần xuân xắc mười phân vẹn mười, như chim xa cá lặn, nguyệt thẹn hoa nhường, công dung ngôn hạnh, tứ đức vẹn toàn. Một ngày xuân, vua Lý Thánh Tông tuần du, nhìn thấy Hiếu Nương cùng người dân đứng xem bên lề đường, thấy nàng dung nha thướt tha, vua thầm nghĩ đây không phải là người thường mà là tiên nữ chốn Bồng Doanh hay kiểu nương ở nơi Long Uyển. Vua khi về cung lập tức sai sứ thần mang lễ đến và triệu Hiển Nương vào cung, lập nàng là thứ phi thứ 9.

Vua sai lập cung tại phường Thụy Trai, được gọi là Phúc Long. Cung dựng trên thế đất ở cổ rồng, hai bên non xanh nước biếc. Vua bèn đặt cho đất phường Thụy Trai là Thủ Lệ. Từ đó Thủ Lệ trở thành khu vườn thượng uyển của nhà vua.

Sau 3 năm Thái Bà lâm bệnh qua đời ở phường Thụy Trai. Qua 3 năm chịu tang mẹ, Hiếu Nương qua Hồ Tây tắm gội vào chầu vua, trong lúc tắm gội thấy một con Giao Long quấn chặt lấy Hiếu Nương, bà cả sợ hôn mê bất tỉnh, cung nữ rước Hiếu Nương về cung, sau đó Hiếu Nương mang thai tới 14 tháng mới sinh.

Một hôm Hiếu Nương ngồi ở hoa viên chợt thấy một vị thần tiên, cao 9 thước đầu đội mũ rồng, mặc long bào, cưỡi rồng đến thẳng chỗ Hiếu Nương đang ngồi và nói, tôi vốn là con vua Thủy Long Quân tên gọi Hoàng Lang, mượn cửa nhà vua để sau này diệt giặc dữ an dân.

Hôm ấy là ngày 13 tháng 12 năm Giáp Thìn, Hiếu Nương bừng tỉnh, bỗng trời đất mịt mù sương khói, hương thơm , ánh sáng rực rỡ ở cả loan phòng như cảnh thần tiên. Bà Hiếu Nương sinh hạ một người con trai mình phượng, cổ rồng, hàm én, mày hổ dáng hình cao lớn, mặt mũi khôi ngô, sau lưng có 28 ngôi sao như vẩy lân. Hàng giữa cung có chùm sao Bắc đẩu thất điền. Sinh được 7 ngày, vua theo mộng đặt tên là Hoàng Lang.

Thời gian đó có Trịnh Vĩnh Trinh khởi binh bạo loạn vùng kinh bắc, loạn quân có hàng chục vạn binh, hàng trăm viên thượng tướng. Sức mạnh của giặc làm rung động cả kinh thành. Quân tướng thua trận nhiều lần, vận nước nghiêng ngả, hàng ngày tới tấp 4 - 5 lần cấp báo, nhà vua lo lắng bất an bèn lập đàn tràng cầu tế trời đất.

Khi đang tế lễ trên đàn thì trời đất tối sầm, mưa gió dữ dội, Vua đang ngự tại cung Thái Hòa đột nhiên mê đi, văng vẳng bên tai có tiếng vịnh thơ:

" Nước lúc lâm nguy có thánh tài,

Trời đã định rồi khá lo chi,

Bằng cầu tiên được thần nhân ấy,

Trịnh Vĩnh kinh hồn tán chạy ngay".

  Nhà Vua lúc này bừng tỉnh nghĩ mộng này là do thần tiên báo, nhà vua thân cáo tế tạ ơn trời đất, sắc chiếu chỉ các bậc anh hùng hào kiệt ai có tài ra giúp nước an dân thành công sẽ trọng thưởng.

Sứ thần lập tức được cử đi khắp nơi. Tin đến  Hoàng Lang hỏi mẹ: " Nhà vua có việc gì mà sai sứ thần như vậy" Hiếu Nương nói: " nước nhà đang có giặc Trịnh Vĩnh Trinh phiến loạn đánh phá khắp miền Nam Hải, nhân dân lầm than điêu đứng, triều đình vô kế khả thi, vận nước nghiêng ngửa. Bởi thế nhà vua cho sứ thần đi khắp thiên hạ chiêu mộ người tài, đức, ra giúp nước nay con còn nhỏ, miệng còn hơi sữa làm sao báo đáp lại nghĩa của vua cha".

Hoàng Lang nói với mẹ cứ gọi sứ giả vào cho con, Hiếu Nương thấy làm kỳ lạ liền sai cung phi mời sứ thần vào, Hoàng Lang nói với sứ thần người về gấp tâu với vua cha cho ta một lá cờ lệnh cao 10 thước, voi béo khỏe mạnh mang lại cho ta thì giặc sẽ bị đánh tan nhà vua không phải lo gì.

Sứ thần vội vã về tâu, nhà Vua nghe thấy sự kỳ lạ ngay ngày hôm sau nhà vua sai làm một lá cờ cán dài 10 thước, voi béo khỏe, quân tướng chừng 10 vạn, sai các quan trong triều văn có Trương Bang Nguyễn Sáng, võ có đẳng tích Trần Hưng, ngoài ra còn có những giai tướng ở Thủ Lệ trong đó có Lê Công Súc, Nguyễn Công Hoàng đinh điển điều binh khiển tướng.

Lúc này Hoàng Lang vươn mình đứng dậy, mình cao chín thước tay cầm cờ lệnh đạp chân vào mình voi, voi quỳ xuống từ đó sau lập đền thờ là đền thờ voi phục. Hoàng Lang phất cao cờ lệnh quân tướng dũng mãnh như sấm sét gió gào voi chạy như bay đi đến đâu, đầu giặc rơi đến đó khoảng 30 nghìn tên.

Hoàng Lang một mình một voi sông thẳng trước mặt Trịnh Vĩnh Trinh, một trận thư hùng Vĩnh Trinh ngã ngựa bị chém đầu, quân tướng Trịnh Vĩnh Trinh hoảng loạn đầu hàng. Hoàng Lang thắng trận hồi binh qua đạo cát bằng huyện Đông An, phủ Khoái Châu làng cửa sông

Đức Linh Lang Đại vương trên đường trở về kinh qua vùng này gặp lúc dân làng bị dịch đậu mùa hoành hành. Hay tin, Đức Vương cùng quan quân chữa chạy cho dân. Song không may Đức Vương và một số quân sĩ bị lây bệnh, quân dân đã quây cót, lợp mái lá để che gió chữa bệnh cho ngài, sau lập đền thờ là đền Cót đổi tên làng cửa sông là làng Cót.

Biết được mệnh mình, Hoàng Lang nói với các cụ làng cửa sông, khi tôi về triều nếu có mệnh hệ nào thì sẽ tâu với nhà vua, xin cho dân cửa sông được bốn mùa hương hỏa.

Đức ngài Hoàng Lang về triều nhà vua mở tiệc ăn mừng khoản đãi, vua vịnh một bài thơ: " Trời kia đã định có thánh minh quét sạch phong trần diệt giặc Trinh, đức trẫm ngời ngời trời chẳng phụ, ức nghiêng chẳng nát thế còn vinh", Hoàng Lang vịnh lại: " Ý trời cho xuống quyét phong trần để đức từ nay ngày một vinh, lúc nước thanh bình ca yên ấm một nhà thanh thái hội vua dân" nhà vua và bách quan đều vui mừng, vua liền phán cùng bách quan nhường ngôi cho Hoàng Lang, Hoàng Lang chắp lễ nhưng không nhận.

Hoàng Lang trở về Thị Trai rồi phát bệnh đậu mù, nhà vua gọi hàng trăm vị lương y nhưng bệnh tình Hoàng Lang không hề thuyên giảm. Một hôm Vua đến thăm Hoàng Lang thấy Hoàng tử đã rất suy yếu.

Hoàng Lang nói với Vua cha, con vâng lệnh Ngọc Hoàng mượn cửa nhà Vua để dẹp giặc an dân lúc này đất nước đã thanh bình nhân dân yên ổn, con phải trở về Thủy Long Cung không được chậm trễ, trong khi thắng trận hồi triều qua đất cửa sông bô lão sai đón rước Hoàng Lang hỏi đây đâu? Các cụ bô lão tâu rằng đây là đất cửa sông , vậy xin Vua cha phê chuẩn cho dân cửa sông được bốn mùa hương hỏa.

Nhà Vua liền hỏi công lao của con lớn như vậy, có điều gì Trẫm sẵn sàng phê chuẩn. Hoàng Lang tâu con chỉ xin xây một ngôi đền tại Thị Trai là nơi mẹ con sinh ra, hai là Thủ Lệ chỗ con xuất quân, bà là cửa sông, ba nơi Giao Hiếu, Thị Trai, Thủ Lệ, cốt ấp cửa sông. Từ xưa cứ 3 năm rước một lần, từ cửa sông Cót Ấp lên Thị Trai, Thủ Lệ và từ Thị Trai, Thủ Lệ về cửa sông Cót Ấp. Hiện nay đường đê bối ra đền gọi là đường ngự giá Hoàng Lang,

Hoàng Lang tâu với nhà Vua thời gian không còn nữa, xin Vua cho ra phiến đá tại Hồ Tây, lúc sinh và nay là lúc hóa, Vua sai binh quan văn võ rước Hoàng Lang ra phiến đá tại Hồ Tây, lúc này nhà Vua hai hàng châu lệ lã chã nói với Hoàng Lang.

Tuy không phải là con thật nhưng công sinh dưỡng nghĩa Vua con có điều gì cha sẵn sàng phê chuẩn. Hoàng Lang nói với Vua cha miễn giảm cho dân sưu thuế 3 năm. Hoàng Lang tâu với Vua cha khi con qua đất cửa sông, các cụ ra bái mạng dân đây hiếu khách vậy xin Vua cha cho nơi này 4 mùa hương hỏa, lúc này trời đất tối đen lại, sấm chớp ầm ầm Hoàng Lang hóa thành Giao Long mình dài mười trượng vươn thẳng đến Hồ Tây rồi biến mất.

 Các cụ cửa sông nằm mơ thấy Hoàng Lang cưỡi voi về làng, lập tức cử người đi nghe ngóng thì quả nhiên Hoàng Lang đã hóa, và nhà Vua cũng cấp sắc phong cho làng cửa sông. Từ đó dân làng cửa sông lập đền thờ chờ ngài ngự gọi là đền Cót và cũng đổi tên làng là làng Cót.

  Năm 1533, nhà Mạc và nhà Lê tranh hùng, năm 1548 Thái Ùy họ Trịnh đem quân đánh quân nhà Mạc chiếm thuyền của Thái Ùy qua đền cửa sông tức đền Cót xuống thuyền.

Nửa đêm hôm ấy Thái Ùy mơ thấy một người cao lớn đầu đội mũ rồng đai ngọc, mình mặc áo bào, hai bên có 4 tướng tùy tùng, tự xưng là Hoàng Lang đi xuống bản doanh, Thái úy đứng dậy chào hỏi, tướng quân từ đâu đến, Hoàng Lang nói tôi thấy nhà Lê mở hội Trung Hưng để đánh giặc, thấy Thái Ùy mang quân qua đây nên tôi đến đây để giúp.

Hai người cùng ngồi đàm đạo, Thái úy vịnh rằng: "Từ trước tới nay bậc dĩ nhân cần lao cùng việc bảo quân, ân không ngờ lại gặp thiên thần đến cùng đồng tâm giúp nước nhà",

Hoàng Lang tiếp lời: " Tuy tuổi xuân qua cùng một nhà, Anh Hoa thuyền lại ở đôi ta, non sông đau xót anh hùng cốt, sinh hóa vẫn còn như thủa xưa".

Đang trò truyện thì Thái Ùy bừng tỉnh, đây là điềm tốt, liền bầy hương án lễ trời đất kéo quân đến thẳng Trần Thương đánh một trận đại thắng, Thái úy thắng trận hồi triều tâu với Vua Lê, nhà Vua phong Hoàng Lang thượng đẳng phúc thần và đổi tên Làng Cót là làng Nghi Xuyên, tiếng linh thiêng từ đó truyền đi, bởi vậy khách thập phương truyền nhau thường xuyên đến lễ bái cho đến ngày nay.

Đền nằm ngoài đê sông Hồng giữa một không gian thoáng đãng. Đền có kiến trúc tổng thể theo kiểu chữ Đinh bao gồm: Tiền tế 5 gian, hậu cung 5 gian liên kết bộ vì theo kiểu chồng rường, mái lợp ngói mũi hài.

Trong toà tiền tế đặt một cỗ ngai thờ chạm khắc hình rồng, hoa lá cách điệu, các nét chạm mang phong cách nghệ thuật thế kỷ 19. Dưới ngai thờ thần là tượng 2 tuỳ tướng được điêu khắc rất đẹp.

Toàn cảnh đền Cót

Hậu cung 5 gian, gian chính giữa ở bậc cao nhất đặt khám thờ, tượng thờ Linh Lang đại vương, có khuôn mặt cao sang thanh tú.

Đền còn lưu giữ nhiều cổ vật thờ tự khác như, hoành phi, câu đối, nhang án, long ngai, bát bửu cùng các đồ tế khí.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Đặc biệt là trong khuôn viên ngôi đền có khóm si cổ thụ xum xuê:

" Cây si cổ thụ tự bao giờ

Xum xuê tỏa bóng cảnh nên thơ

Đẹp lòng du khách khi vãn cảnh

Vừa ý thập phương đến nơi này ".

Khóm si cổ thụ tại đền Cót

Khóm rừng si cổ thụ " độc nhất vô nhị" là một trong những cây có tuổi thọ cao nhất ở Hưng Yên. Tương truyền khóm rừng si có từ thời Lý, đã tồn tại ngót nghìn năm.  Các gốc si cũ đã bị mục nát do ngập nước, những cây si hiện nay là những rễ cây hậu duệ bao đời của những cây đời trước nối tiếp nhau sinh sôi, qua nhiều năm đã trở thành một khóm rừng si um tùm rậm rạp. Khóm rừng si cổ hùng vĩ và quý hiếm, nhìn rất lạ và độc đáo. Bộ rễ si um tùm, trông rất ấn tượng và thơ mộng được cắt tỉa thành cổng đền.

Những bộ rễ ấy trông tựa như ông tiên phúc hậu, chùm râu bạc phất phơ. Có khóm si nom giống con rồng đang bay. Lại thấy khóm si có cây gạo cổ thụ mọc tít trên ngọn, mùa này đang nở hoa đỏ, lấp lánh như những ánh đèn thắp trên không trung. Trong rừng si rậm rạp, có chùm rễ từ thân cây lao thẳng xuống, bám vào đất hay vắt vẻo từ cây nọ sang cây kia như cánh tay người khổng lồ đang vươn ra, có những rễ cây to một vòng tay người ôm.

Chùa Cót xây dựng trên một khu đất rộng và cao ráo trồng nhiều cây cối um tùm bao phủ khu chùa nên cảnh trí của chùa rất thanh tịnh.

Chùa chính bố cục kiểu chữ Đinh, phía trước là 7 gian Tiền đường tiếp là 3 gian thiêu hương và Thượng điện. Tiền đường là nơi đặt tượng Đức Ông, Thánh Tăng và Hộ Pháp. Hậu cung là nơi bài trí hệ thống tượng thờ Tam thế A di đà, Ngọc Hoàng và Nam Tào, Bắc Đẩu. Cuối cùng là tòa Cửu Long với Phật Thích Ca sơ sinh ờ giữa. Phía sau chùa chính là điện thờ Mẫu, thờ Tổ và nhà Hậu.

La một trong những di tích thờ phụng Linh Lang Đại vương, có giá trí lớn về lịch sử, văn hóa và nghệ thuật, có ý nghĩa lớn giáo dục truyền thống yêu nước, lòng tự hào dân tộc. Đền, chùa Cót được Bộ Văn hóa – Thông tin công nhận là cụm di tích lịch sử – kiến trúc và nghệ thuật Quốc gia ngày 27 tháng 12 năm 1989.