Đền Hàng Tổng ở thôn Xuân Lai, xã Xuân Thu, huyện Sóc Sơn, thờ phụng Thánh Gióng. Theo truyền thuyết, Kẻ Trải – Xuân Lai là nơi dừng chân của Thánh Gióng khi ngài trên đường truy đuổi giặc Ân từ đất Vũ Ninh.
Đoàn quân của Thánh Gióng khi qua Kẻ Trải – Xuân Lai thấy
phong cảnh hữu tình, với bãi Đa trên nền thảm cỏ xanh, bến nước thơ mộng, phong
cảnh trù phú của làng quê, đã dừng chân cởi giáp nghỉ ngơi.
Nghe tin Thánh Gióng dừng chân, dân làng đem chiếu ra trải mời
Thánh Gióng nghỉ và mang nước ra mời ngài. Có lẽ tên nôm của làng là kẻ Trải
hay kẻ Sải, sau dân gian đọc thành Sải, ra đời từ đó. Hiện nay, Xuân Lai vẫn
còn địa danh chờ Sải.
Ghi nhớ sự kiện này, sau khi Thánh Gióng thắng giặc, lên núi
Sóc bay về trời, dân làng lập đền để phụng thờ Ngài tại nơi Ngài nghỉ ngơi, sát
chân đê sông Cà Lồ. Hàng năm, dân làng cũng lấy ngày mồng 7 tháng Giêng âm lịch
là ngày thánh hóa và ngày mồng tháng Tư là ngày sinh của Ngài làm ngày hội tưởng
niệm Thánh Gióng.
Theo các cụ cao niên trong làng, đền Hàng Tổng trước đây là
một ngôi đền bề thế tọa lạc trên một khu đất rộng trên một mẫu đất, quay hướng
tây bắc. Đền gồm: nghi môn, khoảng sân rộng, đến nhà tiền tế với 3 gian 2 dĩ, hậu
cung một gian 2 chái. Tại bãi cây Đa xây 2 nhà cầu, một nhà cầu 3 gian và một
nhà cầu 2 gian để khi có lễ hội làm nơi sắp lễ, nghỉ ngơi của khách.
Trải qua biến cố của thời gian, hiện đền chỉ còn sân gạch và
hậu cung, lọt thỏm trong khu dân cư với kết cấu kiến trúc một gian 2 dĩ. Đền vẫn
còn lưu giữ được nhiều di vật quý gồm: long ngai, bài vị, bát hương, bức hoành
phi “Quá hóa tồn thần” và một số đồ thờ tực khác.