Đình làng Hòa Xá thờ vị thần Thành hoàng làng là Nguyễn Đức Chính, vị tướng thời vua Đinh Tiên Hoàng có công giúp nước dẹp loạn 12 sứ quân góp phần vào sự nghiệp thống nhất đất nước. Ông đã được Đinh Tiên Hoàng phong làm tả đạo Tướng quân, sau đó gia phong làm Phổ đức Uy chính Thượng Đẳng Thần.
Cây đa cổ thụ trước đình Hòa Xá
Đình Hòa Xá được xây dựng ở khu vực trung tâm của làng Hòa
Xá, Ứng Hòa, Hà Nội. Đình nằm trên khu đất cao ráo, thoáng đãng, gần khu vực dân cư, nhìn hướng
nam.
Đình làng Hòa Xá thờ vị thần Thành hoàng làng là Nguyễn Đức
Chính, vị tướng thời vua Đinh Tiên Hoàng có công giúp nước dẹp loạn 12 sứ quân
góp phần vào sự nghiệp thống nhất đất nước. Ông đã được Đinh Tiên Hoàng phong
làm tả đạo Tướng quân, sau đó gia phong làm Phổ đức Uy chính Thượng Đẳng Thần.
Trong thần phả ghi rằng: Một hôm vua Đinh Tiên Hoàng dẫn
quân đến vùng ông ở, biết uy danh của ông, liền gọi ông đến và phong làm Tả đạo
Tướng quân, chỉ huy một đạo quân. Đạo quân của Nguyễn Đức Chính là một lực lượng
nhỏ hùng binh, dưới sự chỉ huy của Đinh Bộ Lĩnh đóng góp nhiều công trạng trong
cuộc dẹp loạn giúp vua thống nhất giang sơn.
Đinh Tiên Hoàng phong tặng trăm quan sau khi đất nước thanh
bình, phong cho Nguyễn Đức Chính làm trưởng quản quân sự, ban thưởng thực ấp sở
tại (Hòa Xá ngày nay). Trở về hương ấp, ông gắng dưỡng dân tình, khuyến cáo
nông trang, coi đó là gốc. Tương truyền Hòa Xá có nghề truyền thống ươm tơ, dệt
vải có từ thời nhà Đinh cho đến ngày nay.
Cuộc đời và sự nghiệp vủa “Phổ uy Đức Chính Đại Vương” là hết
lòng phục vụ đất nước và nhân dân. Với tài năng đức độ, giàu lòng yêu nước,
thương dân của Nguyễn Đức Chính, khi ông mất nhân dân địa phương vô cùng thương
tiếc lập miếu, đình thờ phụng, rồi trình lên vua xin sắc phong mỹ tự là Uy
Chính Đại Vương Tôn Thần.
Đình Hòa Xá còn là ngôi đình lớn, bề thế của cả một vùng, là
công trình kiến trúc gồm Đại bái và Hậu cung, phía trước có một khoảng sân rộng
lát gạch, có trụ cột, tường bao, bức bình phong được xây dựng theo kiểu dáng cuốn
thư. Trụ biểu xây có mặt cắt hình vuông, chân đế to xây thắt cổ bồng.
Đại bái của ngôi đình là kiến trúc có giá trị nổi bật nhất,
bộ khung nhà được làm vững chắc trên hệ thống các hàng cột to, tròn. Bốn bộ vị
chính của tòa Đại bái được làm theo hai kiểu thức khác nhau. Hai bộ vì chính được
kết cấu: “giá chiêng, rường cụt, cốn mê, bẩy hiên”.
Hai mặt của cốn là các bức chạm theo đề tài “Tứ linh” và mặt
sau là hoa lá cách điệu. Hai vì chính bên được làm theo kiểu “Thượng giá chiêng
chồng rường, hạ rường, nách bẩy”. Phần trên đầu nối hai cột cái có kết cấu giống
hai vì giữa.
Tòa Trung cung và Hậu cung được ngăn cách bởi hai bên cửa rộng
ra vào nơi cung cấm. Trên các cửa vào Hậu cung có hai bức cốn nhỏ chạm nổi “Rồng”,
chính giữa là bức hoành phi “Tối linh từ” khoảng chính giữa có bức y môn bằng gỗ
chạm nổi “Lưỡng long chầu nguyệt”. Trong cung có sập thờ trên bài trí long ngai
bài vị thờ Thành hoàng, đây cũng là nơi lưu giữ các di vật quý thần phả sắc
phong và đồ tế tự khác của đình.
Đình Hòa Xá với lối kiến trúc cổ kính và kết cấu chặt chẽ,
trải qua các thời kỳ lịch sử và sự thử thách của thiên nhiên, đình Hòa Xá vẫn
hiện diện còn đủ các hạng mục kiến trúc quan trọng mang phong cách đặc trưng kiến
trúc nghệ thuật tiêu biểu từ thời Lê đến thời Nguyễn tạo nên một tổng thể chung
nhất, hoàn chỉnh nhất cho ngôi đình. Và ngôi đình đã góp phần quan trọng trong
việc tìm hiểu tiến trình lịch sử nghệ thuật trang trí đình làng Việt Nam nói
chung.
Chính bởi những đặc
trưng đó đình Hòa Xá đã được xếp hạng di tích cấp Bộ theo Quyết định số 91/QĐ -
BVHTT ngày 28/01/2005.