Ngôi đình ở thôn Phú Hữu, xã Phú Sơn, huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội, thờ phụng Tản Viên Sơn Thánh. Ngôi đình được trùng tu vào năm Minh Mạng 12 (1831).
Đình toạ lạc dưới chân đồi, trong khuôn viên có tường vây bọc,
mặt trước rộng khoảng 30m, dài 90m.
Kiến trúc đình bao gồm Tam quan, Tả vu, Hữu vu và Đại đình.
Đại đình rộng 5 gian, 2 chái, ở 4 góc còn thêm 4 cột gạch đỡ tầu đao cong
vút. Chạy dài gần suốt bờ nóc, là đôi rồng
chầu mặt trời được đắp công phu.
Trang trí ngoài các hình chạm tứ linh của thời Nguyễn, có di
vật quý là tượng cô tiên, voi, ngựa (phong cách nghệ thuật thế kỷ XVII) là di vật
của ngôi đền cũ nay chuyển sang đình làng.
Trong tòa đại đình bề thế, trên các cấu kiện kiến trúc còn
lưu lại những mảng chạm độc đáo theo phong cách trang trí đình làng ở thế kỷ 17
như hình tượng người cưỡi voi, cưỡi ngựa, hình tiên nữ dang tay múa sống động.
Bên cạnh một số ít mảng chạm tả hình người, linh vật rồng là chi tiết phổ biến
hơn trong trang trí các cấu kiện kiến trúc khác ở đình Phú Hữu.
Rồng được biến hóa gần gũi với dân gian
Tùy từng vị trí, rồng ở đình Phú Hữu được thể hiện với sắc
thái khác biệt, đầy biểu cảm, đa dạng hình thể, cảm xúc. Hình tượng rồng gây ấn
tượng nhất chính là ở các vì nách của đình.
Trong kiến trúc cổ, vì nách là khoảng tam giác vuông đặt
trên cột cái và cột quân, đỡ bởi xà nách. Khoảng trong của tam giác vuông này gồm
các con chồng, là những cấu kiện gỗ chồng lên nhau, kích thước ngắn dần từ vì
kèo lên áp mái. Trong hầu hết kiến trúc đình làng, tam giác vuông của vì nách
thường được trang trí bằng mảng chạm. Ở đình làng Phú Hữu, vì nách được chạm đề
tài rồng.
Trong xã hội phong kiến, rồng là linh vật sánh với vua, sánh
với cõi thiên không, nhưng khi vào kiến trúc dân gian nơi đình làng, rồng được
biến hóa trở nên gần gũi hơn với con người, không theo quy luật lưỡng long, độc
long… thường gặp chốn kiến trúc cung đình, mà tụ họp thành bầy - đàn, vui nhộn,
thân thương.
Một gia đình rồng với nét chạm thể hiện niềm hạnh phúc, sum
họp
Nhìn trên mảng chạm vì nách ở đình Phú Hữu, không còn thấy
đường nét của kết cấu con chồng, thay vào đó là một mảng đồng nhất, biểu đạt những
nét chạm mang tạo hình mềm mại, khoáng đạt, diễn tả vũ điệu của bầy rồng như muốn
nói lên hoạt cảnh sự thanh bình, yên ả của “quần long tụ hội - thiên hạ thái
bình”.
Đứng trước “vũ điệu” kỳ lạ của rồng ở đình Phú Hữu, cảm giác
rồng không còn là rồng, sự uy nghiêm, cao sang được biến tấu mang đậm tính dân
gian, có hóm hỉnh, vui tươi, có tinh thần gia đình, đùm bọc.
Hình ảnh nghiêm nghị của rồng cha ngự trị trên cao, như đang
quan sát, chở che cho cả gia đình; dưới một chút là hình ảnh bao dung của rồng
mẹ, cùng cả bầy rồng con lít nhít vui đùa, mớm, vờn, hờn dỗi.