Mẫu Thượng thiên là một nhân vật huyền thoại, truyền thuyết kể lại rằng: Bà vốn là Đệ nhị Tiên chủ Quỳnh Nương ở chốn tiên cung vì phạm một lỗi rất nhỏ là làm mẻ chiếc chén ngọc nên bị đày xuống cõi trần tục, bà đã thác sinh vào một gia đình họ Lê ở Phủ Giày.

Vào đời vua Cảnh Thịnh, triều đình nghe tin đồn tưởng là yêu quái, sai quân vũ lâm cùng với thuật sĩ về tiêu trừ, trong chốc lát tòa đền đài đã biến thành khói tàn. Nhưng sau đó ít lâu, vùng đó sinh bệnh dịch cho người và gia súc. Nhân dân ở nơi ấy hoảng sợ bèn lập đàn cầu đảo. Bỗng nhiên nàng từ trong đám đông nhảy lên trên đàn 3 tầng quát to lên rằng: "Ta là tiên nữ trên trời, hiển thánh xuống trần, lũ chúng ngươi phải xin phép triều đình làm lại đền mới ta sẽ trừ tai cho..." Nhân dân theo lời cùng nhau kéo đến cửa khuyết kêu xin. Triều đình cho là thiêng và lạ lùng lập tức hạ lệnh làm lại đền mới và sắc phong cho là Mã hoàng Công chúa.

Từ bao đời nay, ngôi đền Mẫu Ỷ La đã gắn bó với lịch sử vùng đất Tuyên Quang và là nơi sinh hoạt văn hóa tinh thần của người dân thành Tuyên. Trải qua bao thế hệ, đền Mẫu Ỷ La đã đáp ứng và thỏa mãn nhu cầu tâm linh của người dân nơi miền sơn cước, thể hiện khát vọng truyền đời của cư dân nông nghiệp lúa nước nhờ siêu lực của Đức Thánh Mẫu mà ban cho cuộc sống bình yên, mưa thuận gió hòa, có được vụ mùa bội thu phong đăng hòa cốc.

Ngôi đền thể hiện một giá trị nhân văn nhân bản sâu sắc và mang tính truyền thống tốt đẹp trong văn hóa ứng xử của con người Việt Nam nói chung và cư dân thành Tuyên nói riêng đó là đạo lý "uống nước nhớ nguồn". Hiện nay trong đền còn chứa đựng nhiều văn bản, thư tịch Hán Nôm cổ như: hoành phi, câu đối, sắc phong... Đó là những sử liệu rất quý giá, qua đó giúp chúng ta nhận biết được lịch sử, tên gọi của vùng đất, những nét văn hóa của địa phương trải qua trường kỳ lịch sử dân tộc.

Đền mẫu Ỷ La là công trình kiến trúc của một tín ngưỡng cổ - một thiết chế văn hoá mang đậm dấu ấn của phong cách nghệ thuật thời Nguyễn. Với nhiều di vật, hiện vật bằng nhiều chất liệu khác nhau, những đường nét, mảng khối và màu sắc mang phong cách nghệ thuật đặc trưng của một giai đoạn lịch sử, thể hiện đôi bàn tay tài hoa, óc thẩm mỹ sáng tạo của người nghệ nhân dân gian. Bởi vậy, đền Mẫu Ỷ La giống như một Bảo tàng nghệ thuật sống, từ đó giúp cho các nhà nghiên cứu mỹ thuật cổ có thêm những tư liệu để tìm hiểu phong cách nghệ thuật của các triều đại phong kiến Việt Nam trên vùng đất xứ Tuyên.

Ngôi đền tọa lạc trên một địa thế phong cảnh hữu tình với tán cây xanh cổ thụ 4 mùa tươi tốt, tạo nên những dáng hình kỳ thú, kích thích trí tưởng tượng của du khách, ở đó con người sẽ tận hưởng không khí trong lành và cảm giác thư thái và là nơi kết hợp đồng điệu giữa cảnh sắc thiên nhiên với bàn tay con người miền sơn cước. Bởi vậy đền Mẫu Ỷ La hiện tại và tương lai sẽ là một địa chỉ văn hóa thu hút khách tham quan trong và ngoài tỉnh.

Từ khi khởi dựng tới nay, trải qua bao biến thiên của lịch sử cùng sự tác động của điều kiện tự nhiên, nên kiến trúc khởi nguyên của đền đã bị thay đổi nhiều. Qua bao thế hệ người dân nơi đây bằng niềm ngưỡng vọng và tôn kính, họ đã luôn gia cố trùng tu tôn tạo cho ngôi đền Mẫu Ỷ La ngày một khang trang sạch đẹp thoả mãn nhu cầu tâm linh của nhân dân và những di vật vẫn được bảo quản, gìn giữ chu đáo.

Với những giá trị văn hóa và lịch sử độc đáo, ngày 29/6/2015, Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã Quyết định xếp hạng di tích cấp Quốc gia đền Ỷ La. Ngày 18/3/2016, thừa ủy quyền của Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, đồng chí Phó Chủ tịch Ủy ban nhân dân tỉnh Nguyễn Hải Anh đã trao Bằng công nhận di tích cấp Quốc gia đền Ỷ La cho đại diện lãnh đạo Ủy ban nhân dân thành phố Tuyên Quang.

Cũng như ở các ngôi đền thờ Mẫu khác, hằng năm tại đền diễn ra rất nhiều các ngày lễ:

Ngày mồng 2 tháng giêng là ngày tiệc Mẫu Thượng ngàn.

Ngày mồng 10 tháng Giêng là lễ Thượng nguyên (là ngày lễ giải hạn cho dân).

Ngày mồng 10 tháng 4 có lễ vào hè cầu mát cho dân.

Ngày 15 tháng 7 là lễ Vu lan.

Ngày 20 tháng 8 là ngày giỗ Đức Thánh Trần...

Ngoài ra còn một số ngày lễ tiệc quan trọng của Phật giáo, đạo giáo, và đạo thờ Mẫu khác.

Có thể nói, đền Mẫu Ỷ La là một thiết chế văn hóa tín ngưỡng, nơi hỗn dung của nhiều tín ngưỡng mang tính bản địa của người dân đất Việt. Ở đó con người bày tỏ sự tôn kính và ngưỡng vọng với các chư vị thánh thần, thể hiện truyền thống và đạo lý tốt đẹp "uống nước nhớ nguồn" mang đậm bản chất dân tộc của con người nơi miền quê thôn dã./.

Phạm Hương