Đình làng Hòa Xá thờ vị thần Thành hoàng làng là Nguyễn Đức Chính, danh tướng thời vua Đinh Tiên Hoàng có công dẹp loạn 12 xứ quân, góp phần thống nhất đất nước. Ông được vua Đinh Tiên Hoàng sắc phong Tả đạo Tướng quân, sau đó gia phong Phổ đức Uy chính Thượng Đẳng thần.
Thôn Hòa Xá, xã Hòa Xá, huyện Ứng Hòa, thành phố Hà Nội có một
ngôi đình cổ kính. Từ xưa đến nay đình vẫn được gọi theo tên làng: Đình Hòa Xá.
Đình Hòa Xá được xây dựng ở khu vực trung tâm của làng Hòa
Xá, đình nằm trên khu đất cao ráo, thoáng đãng, gần khu vực dân cư, trông theo
hướng nam.
Đình làng Hòa Xá thờ vị thần Thành hoàng làng là Nguyễn Đức
Chính, danh tướng thời vua Đinh Tiên Hoàng có công giúp nước dẹp loạn 12 xứ
quân góp phần vào sự nghiệp thống nhất đất nước. Ông được vua Đinh Tiên Hoàng sắc
phong tả đạo Tướng quân, sau đó gia phong làm Phổ đức Uy chính Thượng Đẳng Thần.
Trong thần phả ghi rằng: Một hôm vua Đinh Tiên Hoàng dẫn
quân đến vùng ông ở, biết uy danh của ông, liền triệu ông đến dưới trướng, sắc phong
Tả đạo Tướng quân, chỉ huy một đạo quân. Đạo quân của Nguyễn Đức Chính là một lực
lượng nhỏ hùng binh, đóng góp nhiều công trạng trong cuộc dẹp loạn giúp vua thống
nhất giang sơn.
Đình Hòa Xá - Di tích kiến trúc nghệ thuật
Đinh Tiên Hoàng phong
thưởng trăm quan sau khi đất nước thanh bình, phong cho Nguyễn Đức Chính làm trưởng
quản quân sự, ban thưởng thực ấp sở tại (Hòa Xá ngày nay). Trở về hương ấp, ông
gắng dưỡng dân tình, khuyến cáo nông trang, coi đó là gốc. Tương truyền Hòa Xá
có nghề truyền thống ươm tơ, dệt vải có từ thời nhà Đinh cho đến ngày nay.
Cuộc đời và sự nghiệp của “Phổ uy Đức Chính Đại Vương” là hết
lòng phục vụ đất nước và nhân dân. Với tài năng đức độ, giàu lòng yêu nước,
thương dân của Nguyễn Đức Chính, khi ông mất nhân dân địa phương vô cùng thương
tiếc lập miếu, đình thờ phụng, rồi trình lên vua xin sắc phong mỹ tự là Uy Chính
Đại Vương Tôn Thần.
Đình Hòa Xá còn là ngôi đình lớn, bề thế của cả một vùng, là
công trình kiến trúc gồm Đại bái và Hậu cung, phía trước có một khoảng sân rộng
lát gạch, có trụ cột, tường bao, bức bình phong được xây dựng theo kiểu dáng cuốn
thư. Trụ biểu xây có mặt cắt hình vuông, chân đế to xây thắt cổ bồng.
Đại bái của ngôi đình là kiến trúc có giá trị nổi bật nhất,
bộ khung nhà được làm vững chắc trên hệ thống các hàng cột to, tròn. Bốn bộ vị
chính của tòa đại bái được làm theo hai kiểu thức khác nhau. Hai bộ vì chính được
kết cấu: “giá chiêng, rường cụt, cốn mê, bẩy hiên”. Phía trên câu đầu là đôi trụ
trốn đỡ hai đầu rường bụng lợn vát hình thuyền. Hai mặt của cốn là các bức chạm
theo đề tài “Tứ linh” và mặt sau là hoa lá cách điệu. Từ đầu cột quân một bẩy
hiên vươn ra đỡ tàu mái và hoành hiên. Hai vì chính bên được làm theo kiểu “Thượng
giá chiêng chồng rường, hạ rường, nách bẩy”. Phần trên đầu nối hai cột cái có kết
cấu giống hai vì giữa.
Tòa trung cung và hậu cung được ngăn cách bởi hai bên cửa rộng
ra vào nơi cung cấm. Trên các cửa vào hậu cung có hai bức cốn nhỏ chạm nổi “Rồng”,
chính giữa là bức hoành phi “Tối linh từ” khoảng chính giữa có bức y môn bằng gỗ
chạm nổi “Lưỡng long chầu nguyệt”. Trong cung có sập thờ trên bài trí long ngai
bài vị thờ Thành Hoàng là Ngài Nguyên Đức Chính có công giúp Đinh Tiên Hoàng dẹp
loạn 12 xứ quân. Đây cũng là nơi lưu giữ các di vật quý thần phả sắc phong và đồ
tế tự khác của đình.
Đình Hòa Xá với lối kiến trúc cổ kính và kết cấu chặt chẽ,
trải qua các thời kỳ lịch sử và sự thử thách của thiên nhiên, đình Hòa Xá vẫn
hiện diện còn đủ các hạng mục kiến trúc quan trọng mang phong cách đặc trưng kiến
trúc nghệ thuật tiêu biểu từ thời Lê đến thời Nguyễn tạo nên một tổng thể chung
nhất, hoàn chỉnh nhất cho ngôi đình. Và ngôi đình đã góp phần quan trọng trong
việc tìm hiểu tiến trình lịch sử nghệ thuật trang trí đình làng Việt Nam nói
chung.
Chính bởi những đặc trưng đó đình Hòa Xá đã được xếp hạng di
tích cấp Bộ theo Quyết định số 91/QĐ – BVH ngày 28/01/2005.