Đền được xây dựng cuối thời Lê Trung Hưng, khoảng năm 1700 tới 1775. Tới năm 1929, đền được Triều đình nhà Nguyễn sắc phong với 4 chữ “Trí – Nghĩa – Khôn – Nguyên” và trùng tu theo kiến trúc chữ Đinh.

Trải qua chiến tranh và thiên tai, đền chỉ còn lại một số di vật quý như bát hương đồng, bát hương sứ và chuông đồng thời Nguyễn. Năm 1990, đền đã tặng Chùa Tháp pho tượng A Di Đà cổ bằng đồng.

Truyền thuyết về Đền Mẫu Vừng

Tương truyền, vào một đêm mưa gió, ba khúc gỗ mục trôi ngược từ biển vào bến dâu tằm, rồi bất ngờ đâm mầm, nở hoa đỏ rực một góc sông. Khi ấy, một vị quan chưa có con trai được Thần báo mộng, chỉ dẫn ra bãi dâu tằm, lập miếu cầu tự. Quả nhiên trong năm đó liền sinh được quý tử.

Thần hiển linh, xưng Thánh hiệu Đệ Nhất Thiên Tiên Liễu Hạnh Công Chúa. Từ đó trở đi nhân dân lập miếu thờ phụng.

Đền hiện nay chỉ còn lại một số chi tiết chạm khắc, bát hương đồng đúc, bát hương sứ và chuông đồng của Triều Nguyễn. Năm 1990, Đền đã tặng Chùa Tháp pho tượng A di đà cổ bằng đồng không rõ niên đại. Ba cây gỗ dạt về nay trở thành cây đại thụ, năm 1986, cây lộc vừng đại thụ bị gió bão làm đổ, chỉ còn 13 nhánh trên gốc cũ, nay mọc lên thành những cây to đẹp, đó là cây lộc vừng trước cửa đền hiện nay, xóm được mang tên là xóm Vừng thuộc phường Vạn Sơn, Thị xã Đồ Sơn, nay là TDP Đông Tiến, phường Hải Sơn, quận Đồ Sơn, thành phố Hải Phòng.

Tương truyền, Thánh Mẫu Liễu Hạnh là Tiên Chúa Quỳnh Nương, con gái của Ngọc Hoàng Thượng Đế, phạm lỗi làm rơi chén ngọc trong một buổi Lễ chầu Thiên Đình nên bị đày xuống trần gian thác sinh vào nhà họ Lê ở thôn Vân Cát.

Ba năm sau hết hạn trích giáng, được Ngọc Hoàng cho gọi về trời, nhưng duyên trần còn nặng, Ngọc Hoàng Thượng Đế thấy vậy thương tình phong cho Nàng danh tính là Liễu Hạnh Công Chúa và cho phép Nàng trở lại hạ giới.

Sẵn có phép màu biến hóa, Công Chúa vân du ở khắp mọi miền sơn thủy trên nước Nam và thường hóa phép trừng phạt kẻ ác, gia ân người hiền…Công Chúa đã giúp đỡ các học trò nghèo đi thi, đã từng hóa phép dạy bảo dân chúng vùng Tam Điệp trồng dâu, nuôi tằm, dệt vải, khuyên nhủ Trạng Bùng Phùng Khắc Khoan khởi dựng lại chùa Bắc Lệ, Đền Tiên (Lạng Sơn) và đã cùng đàm đạo thơ văn với danh sĩ Phùng Khắc Khoan ở Tây Hồ (Hà Nội).

Sau đó, Công Chúa vào Kẻ Sóc - huyện Đông Thành, một vùng đất linh địa của tỉnh Nghệ An kết duyên với một thư sinh nhà nghèo nhưng tài giỏi. Chồng thi đỗ làm quan thì Công Chúa lại đến kỳ hạn phải về trời. Nhưng do quyến luyến cuộc sống nơi trần thế, Công Chúa Liễu Hạnh lại xin Ngọc Hoàng một lần nữa được xuống trần gian.

Lần thứ 3 giáng trần, Tiên Chúa được Ngọc Hoàng Thượng Đế cho đem theo hai hầu Thị nữ là Quế Nương và Nhị Nương bay xuống vùng Phố Cát, huyện Thạch Thành, tỉnh Thanh Hóa - một nơi có phong cảnh sơn thủy hữu tình, Tiên Chúa hô phong hoán vũ lập nên ngôi điện nguy nga, tráng lệ để ngự.

Ở đây, Tiên Chúa tiếp tục hiển linh, trừng phạt những kẻ phàm phu tục tử, khuyến thiện, trừ ác, khả năng biến hóa của Tiên Chúa vô biên, tiếng tăm của Tiên Chúa lan rộng khắp trong Nam, ngoài Bắc, đông đảo dân chúng tôn sùng, kính phục.

Vì có nhiều quyền năng biến hóa, Thánh Mẫu đã từng góp công âm phù cho Vua Lê đánh giặc ngoại xâm, đã giúp Chúa Trịnh trừng phạt những kẻ phản nghịch nên được Triều đình Lê, Trịnh phong Thần, được tôn là Mã Hoàng Công Chúa, rồi Chế Thắng Hòa Diệu Đại Vương. Đến Triều Nguyễn (1802-1945), Nữ thần Liễu Hạnh lại được phong sắc “Thượng thượng đẳng phúc thần”. Từ đó, Nữ Thần Liễu Hạnh trở thành bậc siêu thần, luôn ban ân đức cho mọi người nên được nhân dân tôn là Thánh Mẫu. Sau đó lại được Triều Nguyễn gia tăng mỹ tự là “Mẫu Nghi Thiên Hạ” (Mẹ của muôn dân) và được ghi vào Tự điển. Thánh Mẫu Liễu Hạnh được nhân dân tôn phong với cả 3 tư cách: là Thánh – Thần – Phật. Đặc biệt trong tâm thức văn hóa tâm linh Việt Nam, Thánh Mẫu Liễu Hạnh được tôn vinh cùng với Thánh Tản Viên, Thánh Gióng và Thánh Chử Đồng Tử là bốn vị Thánh bất tử của Văn hóa tín ngưỡng Việt Nam.

Dân tộc ta đã có những huyền thoại rất đẹp về những người mẹ như: huyền thoại về mẹ trời, mẹ núi, mẹ sông, mẹ biển…. những người mẹ ấy trong dân gian đều giữ một vị trí vô cùng quan trọng như:  trông coi núi non, sông nước, biển khơi, tài nguyên khoáng sản… thì Mẫu Liễu Hạnh lại là biểu tượng cho sức sống tự do, lòng nhân đạo và công bằng xã hội. Mẫu biết làm thơ, am hiểu đạo lý, cầm quân đánh giặc, chữa bệnh cứu nhân độ thế. Mẫu là tượng trưng cho nét đẹp của người mẹ, người chủ, một vị tướng và một vị thánh.

Mẫu Liễu Hạnh được tôn thờ từ thực tế và trở thành tâm linh, là cõi đất, cõi trần gian, những cõi gần gũi với con người. Mẫu Liễu Hạnh có hiếu theo Nho, có tâm theo Phật, có phép thuật theo đạo. Tất cả các giá trị văn hóa ấy được dung hòa và tồn tại, ẩn chứa trong tâm đức và sức mạnh của Mẫu.

Vì vậy, khắp Bắc, Trung, Nam Đạo Mẫu được hình thành, trường tồn gần 4 thế kỷ nay và bất chấp mọi uy lực, luật lệ của Vua, Chúa. Đạo Mẫu đã đi vào lòng của mỗi người dân nước Việt. Đó mới thực sự là biểu tượng của tín ngưỡng của dân gian đối với Thánh Mẫu Liễu Hạnh – Mẫu Nghi Thiên Hạ - Mẹ của muôn dân. Sự bất tử của Mẫu Liễu Hạnh chính là chỗ đó.

Trong cảm quan của nhân dân, chúng ta tìm thấy ở Thánh Mẫu có đủ phẩm chất, tư cách của một vị Thần, Tiên và đức Phật. Vì thế, nhiều nơi nhân dân đã lập Đền thờ Mẫu, các trung tâm lớn thờ Mẫu Liễu đều gắn liền với các huyền thoại giáng trần của Bà như Phủ Dầy – Nam Định;  Bắc Lệ - Lạng Sơn; Phủ Tây Hồ - Hà Nội.

Nguồn: Thành đoàn Hải Phòng