Ngày mùng 6 tháng Giêng năm Canh Tý (Năm 40 sau công nguyên), Nhị vương Hai Bà Trưng đã cho quân sĩ lập đàn tế cáo trời đất, tiến hành cuộc khởi nghĩa. Lời tuyên thệ trong buổi lễ có đoạn: “… Thiếp là cháu gái vua Hùng thuở trước, hôm nay đau lòng thương dân vô tội, lấy nghĩa trừ tà. Nguyện xin các vị thần linh hội họp tại đêm này chứng giám và phù hộ cho Thiếp. Thiếp là Trưng Nữ dấy binh dẹp giặc, che chở dân lành, thu phục lại muôn vật cũ của tổ tông. Không phụ ý trời, thỏa mãn nơi đầu miếu của các bậc đế vương các đời, không phụ sự trông đợi của Tổ phụ nơi chín suối”.
Nhị vua Hai Bà Trưng cùng tướng sĩ kéo quân vây hãm đánh thành Luy Lâu, thủ phủ của chính quyền đô hộ nhà Đông Hán đập tan bộ máy thống trị của giặc.

Vũ Ninh, một vùng đất nhỏ hẹp thuộc tỉnh Bắc Ninh ngày nay, nơi đây có những dải đồi lô xô kỳ vĩ, những dòng sông cần mẫn chăng khắp cánh đồng như mạng nhện giữa mấy huyện của Bắc Ninh, Bắc Giang ngày nay: Yên Dũng, Gia Bình, Lang Tài,Quế Võ, Thuận Thành, Tiên Du, Từ Sơn và Yên Phong. Chính vì ở những nơi ấy, nhân dân Vũ Ninh đã sớm đồng cam cộng khổ chặn lại sự tràn lan của giặc nước, giặc ngoại xâm và đã cùng Hai Bà Trưng dũng cảm kiên trinh dựng nghiệp.

Đã hơn 19 thế kỷ qua đi, tiếng vọng khải hoàn từ những xóm mạc như còn sôi động, còn khiến cho có thể lở đất long trời, dù gái quần hồng phải đọ với càn thoa. Trở lại những ngày oai hùng đó, tức cũng trở lại với một sức sống có diện mạo của dân tộc trong những ngày mất nước – dũng mãnh và quật khởi.

Những năm đầu công nguyên, Vũ Ninh chứa chất những hờn căm, giặc phương Bắc xáo trộn xã hội Âu Lạc vốn thuần hậu. Phụ nữ thành kẻ tôi đòi. Bao bà mẹ, người chị bị làm nhục. Đã đi qua những ngày hội tưng bừng và chỉ có những lưỡi gươm nhuốm đỏ. Các Lạc tướng đầy lòng thương dân đều bị sát hại. Thành lũy giặc Hán dăng dăng. Nhà cửa, kho đụn của bọn quý tộc Hán lớp lớp. Bạc vàng, hoa thơm, quả lạ cũng bị vơ vét không còn.

Nước mất, mất độc lập tự do, cả đất nước bừng bừng uất hận, cả một vùng Vũ Ninh sục sôi. Khát vọng về quyền sống, quyền làm chủ nung nấu trong tâm khảm mọi người. Như một sự cộng cảm, người dân Vũ Ninh lần lần đứng lên, bao vây giặc ở khắp nơi, khắp chỗ. Hình thức khởi nghĩa từng phần xuất hiện, tràn lan.

Người xưa đã ghi nhận những sự kiện này:

“Thánh Thiên chiêu quân kén tướng, ra sức thao luyện kinh luân, chiến thuật. Chẳng bao lâu danh trấn một phương. Nhưng thấy lực còn mỏng, công chúa bèn tạm giải quân, về Yên Dũng tìm cậu. Cậu xưng là Nam Thành Vương. Tô Định đem quân đến, Nam Thành Vương chém hơn ngàn địch”( Thần tích đền Ngọc Lâm (Tân Mỹ -Yên Dũng)).

“Đào Nương cùng chồng là Doãn Công mộ được hai vạn quân, lập đồn trại ở gò Bảo Tháp, phối hợp với Trương Quán, uy danh nổi khắp nơi”( Thần tích đền Bảo Tháp (Đông Cửu, Gia Bình, Bắc Ninh)).

Những dòng dẫn chứng ngắn ngủi, phản ánh không hết độ nóng của hờn căm, độ sôi động của phong trào. Nếu như Thánh Thiên nổi lên vì bức bách, Đào Nương vì căm giận, thì ở Du Tràng, Ả Lã – Rồng Nhị đứng dậy để trả thù nhà, ở Cẩm Chương, Diệu Tiên nổi lên trả nợ nước.

Còn nhiều nữa những Tam Quan, Tam Ngọ, Liễu Giáp, A Tắc, Ả Dị cũng vì nợ nước đã tràn đầy, thù nhà đã nặng mà vùng lên.

Thế là lớp lớp sóng người dồn lên, đạp bằng cường quyền ngoại tộc. Hào khí của đất nước trỗi dậy, chất ngất như non Tản, sải dài như cánh chim M’ling. Vũ Ninh kiên nghị, nổi trận cuồng phong.

Không riêng gì người dân Lạc Việt hờn căm, những người Hán cũng mang nặng hận thù với triều đình Đông Hán. Thần tích một ngôi đền ghi lại:

“Đô Thiên và Minh Giang, là hai viên quan của nhà Đông Hán, vì căm giận triều đình, chạy sang Giao Chỉ, khi Hai Bà Trưng nổi dậy khởi nghĩa ở Mê Linh, hai ông mang quân theo” (Sự tích đền Càn (Kẻ Sơn, Lạng Giang, Bắc Giang)).

Từ sau buổi hội thề sông Hát, khí thế cứu nước cứu nhà bừng khắp một dải Vũ Ninh. Ở bờ tây hồ Lãng Bạc, nhiều danh tướng cùng quân binh tập hợp, cùng kéo đại binh về tiêu diệt các thành trì kẻ thù ở Lũy Lâu và Long Biên, những danh tướng đó là:

Ả Lã – Rồng Nhị (Song Giang – Gia Bình, Bắc Ninh)

Đào Nương – Doãn Công – Trương Quán – Thập Bát Sơn (Đông Cứu – Gia Bình, Bắc Ninh)

Côn Nương (Bình Dương, Lang Tài, Bắc Ninh)

Đà Công – Nguyệt Nương (Phú Hòa, Lang Tài, Bắc Ninh)

Chiêu Nương (Trung Chinh, Lang Tài, Bắc Ninh)

Nga Nương – Lang Công – Nghiêm Công – Dương Công (Minh Tân, Lang Tài, Bắc Ninh)

Chiên Hựu (Nhân Thắng, Lang Tài, Bắc Ninh)

Tỉnh Trai công chúa (Lai Hạ, Lang Tài, Bắc Ninh)

Tại bờ bắc hồ Lãng Bạc, nhiều đội quân tưng bừng khí thế:

Thành Thiên (Ngọc Lâm, Yên Dũng, nay thuộc thành phố Bắc Giang)

Trương Sách (Lãng Sơn, Yên Dũng, Bắc Giang)

Đỗ Thiên, Minh Giang (Kè Sơn, Lạng Giang, Bắc Giang)

Vây quanh thành Luy Lân, trực tiếp đánh vào hang ổ kẻ thù có:

Ả Tắc – Ả Dị (Trí Quả, Thuận Thành, Bắc Ninh)

Tạ Thông, Đề Nương, Mộc Hoàn Công (Xuân Lâm, Thuận Thành, Bắc Ninh)

Đặng Đường Hoàn (Trạm Lộ, Thuận Thành, Bắc Ninh)

Biều Phật Nương (Thanh Khương, Thuận Thành, Bắc Ninh)

Hùng Bàn (Ninh Xá, Thuận Thành, Bắc Ninh)

Thiên Binh (Ninh Xá, Thuận Thành) và các tướng Đống Công, Hựu Công, Quốc Nương, Đào Đô, Đào Hiển, Đào Lang, Khỏa Ba Sơn (Gia Lâm – Hà Nội)

Trên đường tiến về Long Biên có các tướng:

Diệu Tiên – Pháp Hải – Quảng Khánh (Cẩm Giang, Từ Sơn, Bắc Ninh)

Tam Quan (Tương Giang, Từ Sơn, Bắc Ninh)

Tam Ngọ (Đồng Quan, Từ Sơn, Bắc Ninh)

Liễu Giáp (Nội Duệ, Tiên Du, Bắc Ninh)

Diên Hồng, Linh Giang, Linh Quan (Hương Lâm, Hiệp Hòa, Bắc Giang) và các tướng Thành Công, Phương Dung, Đông Bảng, Thủy Hải, Đăng Giang, Khổng Chúng, Đào Kỳ, Cửa Ngõ, Vĩnh Hoa (Gia Lâm, Đông Anh, Hà Nội).

Theo những thần tích, ghi chép từ các nơi thờ tự, đất Vũ Ninh ghi nhận có 51 tướng tham gia vào cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng trong đó có 20 nữ danh tướng.

Họ tham gia bằng đủ các hình thức, chiến đấu với nhiều phương thức phong phú. Nhiều gia đình đã tham gia vào các trận đánh. Mẹ con tướng Diệu Tiên – Pháp Hải. Vợ chồng tướng Doãn Công – Đào Nương – Đà Công – Nguyệt Nương. Chị em danh tướng Ả Tắc – Ả Dị, Ả Lã – Rồng Nhị. Anh em tướng Lang Công – Dương Công. Cậu cháu tướng Trương Sách – Thánh Thiên.

Đa số các tướng sinh trưởng ở Vũ Ninh, nhưng cũng nhiều tướng từ Hồng Châu (Hải Dương) lên, từ Ái Châu (Thanh Hóa), Sơn Nam (Nam Định) tới. Từ Hồng Châu lên: Thành Thiên, Lang Công, Nghiêm Công, Nga Nương, Ả Tắc, Ả Dị. Từ Ái Châu tới có: Đào Ký, Khòa Ba Sơn. Từ Sơn Nam có: ba anh em họ Đào…). Điều đó càng biện minh cho mảnh đất Vũ Ninh đầy hờn căm và nóng bỏng, là nơi dấy lên ngọn lửa thiêu đốt hang ổ của kẻ thù.

Tham gia tấn công thành Lũy Lâu có nhị tướng Ả Tắc, Ả Dị là hai chị em ruột quê ở Đồng Châu (Hải Phòng) đóng quân ở Văn Lan (Văn Quan - Trí Quả) cùng hợp quân vây đánh, hạ thành Luy Lâu, cùng quân binh tướng Lê Chân bắc thang vượt thành vây đánh Tô Định.

Trước khí thế ngút trời của quần chúng khởi nghĩa, bọn quan lại, Đông Hán không chống cự nổi phải tháo chạy về nước. Thái thú Tô Định bỏ thành trì, ấn tín, cắt tóc, cạo râu trốn chạy về Nam Hải. Chỉ trong vòng hai tháng, quân Hai Bà Trưng đã thu phục được 65 thành trì, giải phóng toàn đất nước, giành lại chủ quyền về tay nhân dân.

Mùa hè năm Canh Tý (40 sau công nguyên) Bà Trưng Trắc được Tướng sĩ tôn làm vua, lấy hiệu là Trưng Vương đóng đô tại lỵ sở Mê Linh, quê hương của Hai Bà. Để đào tạo nhân tài cho đất nước, Hai vua Bà đã lập ra: “Chiêu Văn quân” ngày nay thuộc làng Văn Quán, xã Văn Khê, huyện Mê Linh. Để giữ vững những nơi hiểm yếu, Trưng Vương cho các Tướng sĩ được đem quân về địa phương cũ, giao quyền trong coi việc dân, vừa sản xuất, vừa luyện binh.

Được tin Trưng Trắc xưng vương Hoàng đế nhà Đông Hán là Hán Quang Vũ vô cùng tức giận, sai phục ba tương quân Mã Viện đem 2 vạn quân chủ lực, cùng 2000 thuyền, xa kéo sang xâm lược nước ta bằng hai cánh quân thủy bộ. Mã Viện trực tiếp chỉ huy cánh quân bộ, Đoàn Chí chỉ huy quân thủy. Tại Vân Đồn, Tướng Lê Chân bố trí chặn đánh cánh quân thủy của Đoàn Chí. Đoàn Chí bị tử trận, quân thủy bị thiệt hại nặng. Mã Viện thâu tóm chỉ huy cả hai cánh quân thủy và bộ.

Sau một năm cầm cự với giặc, nghĩa quân của Hai Bà đã chiến đấu vô cùng anh dũng.

Nhị nữ tướng Ả Tắc-Ả Dị được giao nhiệm vụ cố thủ ở làng Văn Lan để bảo vệ thành Luy Lâu anh dũng hy sinh tại trận tiền.

Nhiều lễ hội phong tục dân gian ghi lại ở những ngày kỷ niệm các vị danh tướng của Hai Bà Trưng trên đất Bắc Ninh, Bắc Giang ngày nay và cuộc chiến oanh liệt thời đó.

Hội đến Ngọc Lâm, Cẩm Giang, và nhiều nơi khác cho ta hay về tài đánh giặc dưới nước của người thời ấy, các hội ở Song Giang, Đông Cứu lại phản ảnh tài luyện quân của các anh hùng. Tinh thần thượng võ và lòng yêu nước lưu giữ trong chúng ta gần 2.000 năm và mãi còn rạng rỡ.

Biết bao tấm gương chiến đấu anh dũng, nay vẫn chói ngời vinh quang. Ả Tắc – Ả Dị can đảm phá vòng vây, tả xung hữu đột. Đào Nương – Doãn Công cự địch tận ngoài bờ biển, dũng cảm hy sinh. Còn Nương bồng con mới đẻ, chiến đấu đến giọt máu cuối cùng. Thánh Thiên thì quên mình vì minh chủ, thế cùng lực tận đã giữ chọn thanh danh:

Thực hào kiệt, thực anh hùng, những khi giúp đỡ vua Trưng, mặt được sông Thương gươm báu trong lồng còn lấp lánh.

Còn bâng khuâng, còn phảng phất, sau lúc đuổi tan giặc Hán cành hoa bến ngọc, vòng tay thơm nức vẫn còn đây.

Ngày nay, đền đài, miếu mạo bái vọng các vị anh hùng đất Vũ Ninh tham gia vào cuộc khởi nghĩa còn uy nghiêm ở khắp nơi.

Đền Bính Hạ thờ Tam Ngọ, đền Xuân Thụ thờ Diệu Tiên – Pháp Hải – Quảng Khánh, đình Hồi Quan thờ Tam Quang, vẫn trầm tư soi mình xuống dòng Ngũ Huyện, như nhớ lại những ngày chiến thuyền nô nức kéo về công phá Long Biên.

Đền Văn Quan vẫn còn bên dòng sông Dâu, như in bóng Ả Tắc – Ả Dị.

Đền Du Tràng, đền Bảo Tháo còn vang danh Ả Lã – Rồng Nhị, Doãn Công – Đào Công – Đào Nương e ấp soi mình xuống dòng sông Đuống.

Đền Côn Nương ở Phùng Xá còn xây tượng hai mẹ con người nữ anh hùng. Đền Côn Nương đoái nhìn dòng sông Ngụ, chảy cạnh Tuần Lạ. Chỉ ngần ấy, trong số những gì còn lại, đã cho chúng ta cả một nỗi niềm khao khát để tìm về thời dũng cảm đảm đang. Chúng ta hãy hỏi, như nhà thơ trẻ Bế Kiến Quốc, và để các anh hùng ấy trả lời:

                        Sinh ở đâu, mà ai cũng anh hùng

                        Tất cả trả lời: bên một dòng sông  

 Cuộc khởi nghĩa của Hai Bà Trưng và triều Trưng Vương chỉ giữ được độc lập tự chủ trong vòng 3 năm (40-43 sau công nguyên) nhưng sự kiện lịch sử này có ý nghĩa lớn, ảnh hưởng mạnh mẽ đối với các thế hệ, người Việt Nam. Tinh thần dân tộc, chủ nghĩa yêu nước đã sớm trở thành ý thức dân tộc.

 

Mọi người dân Việt Nam tự giác bảo vệ Tổ quốc, bản sắc dân tộc, lối sống của dân tộc, giặc đến nhà đàn bà cũng đánh. Để lại lịch sử cho đời sau tinh thần đấu tranh giữ nước, giữ độc lập dân tộc, không chịu khuất phục bất cứ kẻ thù nào.
-----------