Đình Hoành Sơn nằm bên hữu ngạn sông Lam, tại xã Khánh Sơn, huyện Nam Đàn, được xây dựng vào năm 1763, thời vua Lê Hiển Tông (hoàng đế thứ 26 nhà Hậu Lê, trị vì năm 1740 - 1786).

Đình Hoành Sơn thờ đức Uy minh vương Lý Nhật Quang (995- 1057). Ông là con trai thứ 8 của vua Lý Thái Tổ (hoàng đế sáng lập nhà Lý, trị vì 1009 – 1028), Tri châu Nghệ An, văn võ song toàn, có nhiều đóng góp lớn lao trong công cuộc xây dựng và bảo vệ vùng đất Nghệ An và quốc gia Đại Việt. Tại Nghệ An, Hà Tĩnh và Thanh Hóa, có hơn 50 đền thờ Lý Nhật Quang.

Ngoài ra trong đình còn có ban thờ Phật Thích ca và Tứ vị Thánh nương (Mẫu Thượng Thiên – Mẫu Liễu Hạnh, Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thoải và Mẫu Địa). 

Đình Hoành Sơn tọa lạc trên một khu đất có diện tích 2.500 m2. Đình có diện tích khoảng 150m2, gồm Tiền điện và Hậu điện phía sau tạo thành mặt bằng kiểu "chữ đinh" hay chữ T.

Tiền điện 5 gian, 2 chái, 4 mái, 8 vì, 32 cột bằng gỗ lim và chò chỉ. Cột cái cao 5,75m, đường kính 0,45m; Cột  quân cao gần 4m, đường kính 0,42m.

Các hoa văn trong đình được chạm khắc rất công phu, có độ tinh xảo cao như: bát tiên, cưỡi hạc, đánh cờ, đua thuyền, tứ linh, tứ quý, dắt ngựa, chăn voi, sỹ, nông, công, thương…thể hiện quan điểm triết lý nhân văn của cộng đồng và nghệ thuật chạm khắc đã đạt đến mức đỉnh cao.

Cột đình ở gian chính được chạm nổi hình tượng 2 con rồng lớn đang ôm cột hướng xuống mặt đất. Trên mái đình có hình tượng rồng cuộn, hổ ngồi, nghê chầu. Mái ngói được lợp âm dương. Giữa lớp ngói âm và ngói dương là một lớp đất sét được nhào trộn với trấu, tạo thành một chất liệu bền, dẻo có khả năng cách nhiệt tốt. Ngói dương có 5 rãnh chẻ thoát nước.

Nền và sân đình được lát bằng gạch.

Tương truyền, trong đình có hơn 100 pho tượng, nhưng vào trận lũ lịch sử năm 1978 và 1988 đã làm con đê chắn trước đình bị vỡ và nước đã cuốn trôi gần hết, nay chỉ còn lại 10 pho tượng.

Trải qua hàng trăm năm, lũ lụt, chiến tranh, nhưng đến nay đình Hoành Sơn hẫu như vẫn giữ được nét kiến trúc nguyên thủy. Hiện công trình đang được tu bổ, phục dựng.

Phối cảnh mặt trước đình Hoành Sơn, Nam Đàn, Nghệ An

 

 

 

 

Hệ kết cấu gỗ với các mảng chạm khắc bên trong Tiền điện, đình Hoành Sơn, Nam Đàn, Nghệ An

 Tượng thờ Uy minh vương Lý Nhật Quang, đình Hoành Sơn, Nam Đàn, Nghệ An

Đình Hoành Sơn chỉ là ngôi đình của một làng nhỏ, song lại có quy mô lớn và kiến trúc nghệ thuật đặc sắc, đến mức nhiều người phải cho rằng, dân nơi đây đã làm nên “điều không thể”.

Có nhiều truyền thuyết giải thích việc này.

Có truyện kể rằng, vị Đốc công xây dựng đình có tên là Đặng Thạch, cử nhân dưới triều vua Lê Hiển Tông (trị vì năm 1740- 1786). Ông thuộc dòng dõi thế tộc, có uy quyền rộng.

Để xây dựng đình, ông cho mời những nhóm thợ nổi tiếng nhất vùng. Mỗi gian đình do một nhóm đảm nhận. Lúc bấy giờ đình đã tạo gần xong chỉ còn lắp dựng. Có một toán thợ từ Kinh đô đi ngang qua. Họ bày mưu cử một người thợ giỏi nhất giả dạng ăn mày đến chỗ dựng đình xin ngủ lại, rồi cố tình làm cháy một bộ vì kèo với các bức chạm khắc.

Vị Đốc công vô cùng tức giận. Người ăn xin mong được làm lại. Chỉ trong một thời gian ngắn, người này đã làm mới một bộ vì kèo với những bức chạm tuyệt đẹp khiến cả Hội đồng kỳ mục của làng phải kinh ngạc và thán phục. Sau này, người dân suy tôn vị Đốc công và người thợ giả danh ăn xin thành những vị phúc thần của làng.

Trong Kho tàng chuyện kể dân gian xứ Nghệ, lại có truyện kể rằng, sự ra đời của đình Hoành Sơn bắt đầu từ một đêm mưa lụt, nước sông Lam dâng rất cao và cuốn về đây những cây gỗ 3- 4 người ôm không xuể.

Tiếp đó xuất hiện 9 người đàn ông, lấy các cây gỗ, làm liên tục trong vòng 3 năm, tạo dựng nên một ngôi đình đồ sộ với các bức chạm khắc công phu, tinh xảo. Xong việc họ đi mất, có lẽ lên Trời. Không rõ những người nhà Trời dựng ngôi đình tại làng quê hẻo lánh này nhắn gửi thông điệp gì cho nhân gian, trong đó có những bức chạm khắc mang đầy tính triết lý tầm quốc gia, ví như "Cầu hiền".

Đình Hoành Sơn quay về phía Đông Bắc (rất ít thấy trong bố cục các ngồi đình, đền tại miền Bắc Việt Nam), hướng qua bên kia sông Lam tới xã Kim Liên, Nam Đàn; Như một lời tiên tri về 100 năm sau tại đây sẽ xuất hiện một vị thánh tổ- Thánh Hồ Chí Minh.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Bức chạm khắc Cầu hiền, đình Hoành Sơn, Nam Đàn, Nghệ An

 Bức chạm khắc Dắt ngựa, đình Hoành Sơn, Nam Đàn, Nghệ An

 Bức chạm khắc Chăn voi, đình Hoành Sơn, Nam Đàn, Nghệ An

 Bức chạm khắc Đánh cờ tướng, đình Hoành Sơn, Nam Đàn, Nghệ An

 

Đình Hoành Sơn, xã Khánh Sơn, huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An là công trình có giá trị tiêu biểu về kiến trúc, nghệ thuật Việt Nam tại thế kỷ 18. 

Ngày 25/12/2017, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 2082 về việc xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt. Việc công nhận là Di tích quốc gia đặc biệt một lần nữa khẳng định giá trị lịch sử, văn hóa của ngôi đình được mệnh danh là công trình kiến trúc lịch sử có quy mô đồ sộ bậc nhất miền Trung. Đồng thời, rất cần sự chung tay vào cuộc của các cấp, ban, ngành và các tổ chức, cá nhân để đình Hoành Sơn được tu bổ khang trang, tiếp tục trường tồn cùng quê hương, đất nước.

Đặng Tú, Bộ môn KTCN, ĐHXD

Nguồn: Bộ môn Kiến trúc Công nghệ , Đại học Xây Dựng