Theo ghi tại nhà bia của đình: Sử tích "Nhã Lang Linh Ứng Đại Vương". Vào thời Lý Bí làm vua, trong hoàng tộc Lý Phật Tử là vị tướng tài. Vợ là người họ Lã tên Lang sinh được người con trai đặt tên là Lý Nhã Lang. Lý Nhã Lang sinh ngày 7 tháng giêng năm Nhâm Ngọ, là người thông minh giỏi văn tài võ từ lúc thiếu thời. Khi cuộc chiến giữa họ Triệu và họ Lý bùng nổ, do Triệu Quang Phục cướp ngôi của nhà Lý xưng hiệu Triệu Việt Vương, Lý Nhã Lang phụng mệnh cha là Lý Phật Tử, mang quân đánh Triệu Việt Vương, lấy trang Hoãn Khê (tức Nguyên Khê ngày nay) làm căn cứ rèn quân tập trận, tuyển 30 trai làng làm thuộc hạ.

Do tài lược hơn người, biết ta biết địch, dùng mưu kế để đỡ thương vong, nên Lý Nhã Lang đã thắng trận, đánh đổ họ Triệu ( là cháu Triệu Đà), giữ an dân yên nước rồi đưa cha lên làm vua ... lấy hiệu là Hậu Lý Nam Đế ... Đến đời vua Lê Đại Hành ... cho khảo khóa bách thần, phong Lý Nhã Lang là "Nhã Lang Linh Ứng Đại Vương" ...

Những dấu tích còn lưu lại trên dải đất của Trang Hoãn Khê là: Vườn Đồn Bãi Trại nơi đóng quân, luyện võ, bài binh. Bãi chúa là nơi Lý Phật Tử ngự. Bãi Mâm Xôi là nơi tấu, tế trời đất, khao quân

Trong cách mạng tháng Tám năm 1945, đình Nguyên Khê là nơi nhân dân tập trung cùng công nhân nhà máy xe lửa Đông Anh mít tinh diễu hành xuống trụ sở huyện Đông Anh tổ chức cướp chính quyền thu ấn tín của quan huyện, đền Nguyên Khê là trụ sở liên lạc của công an Hà Nội từ năm 1946 đến năm 1947.

Qua khảo sát và nghiên cứu thực địa đình Nguyên Khê thuộc loại hình di tích tín ngưỡng thờ thành Hoàng làng đồng thời còn là trung tâm sinh hoạt văn hóa của cộng đồng làng xã. Nếu căn cứ gia trị nổi trội của di tích có thể xếp đình Nguyên Khê là di tích lịch sử nghệ thuật.

Hiện nay, tại di tích không còn lưu giữ được những tài liệu ghi chép chính xác về thời điểm xây dựng ngôi đền. Song căn cứ vào khối kiến trúc vật chất cùng những di vật hiện còn như: Thần tích, câu đối, hoành phi, dòng liên đại khắc trên bia đá niên hiệu Cảnh Hưng (1740-1786) có thể đoán định niên đại đình vào khoảng thời Hậu Lê.

Đến nay, di tích đã trải qua nhiều lần tu bổ, sửa chữa năm 1947 đình Nguyên Khê bị giặc Pháp đốt cháy đến năm 1996 dân làng quyên góp tiền của công sức phục dừng lại đình theo mẫu trên nền cũ, năm 1998 phục dựng lại cổng Nghi môn và sưu tầm bổ sung thêm nhiều di vật đồ thờ.

Đình Nguyên Khê tọa lạc trên một khu đất rộng, kề sát đường Quốc lộ 3 Hà Nội – Thái Nguyên, con đường giao thông huyết mạch giữa thủ đô Hà Nội với thành phố Thái Nguyên. Các công trình kiến trúc của Đình gồm: Cổng Nghi môn, tòa Đại đình kết cấu kiểu chữ Đinh xung quang có nhiều cây xanh cổ thụ quanh năm xanh tốt.

 

 

 

Đình Nguyên Khê phụng thờ 4 vị Phúc thần ở 3 thời kỳ lịch sử khác nhau do vậy tại di tích có tổ chức nhiều ngày lễ kỷ niệm ngày sinh, ngày hóa của các vị thần. Ngày hội làng chính hội vào ngày mùng 7 tháng Giêng hàng năm (ngày sinh của Đức Thánh Cao Sơn) là dịp đầu xuân năm mới nên lễ hội đình Nguyên Khê thu hút đông đảo nhân dân địa phương và nhân dân trong vùng.

Hội làng Nguyên Khê thường kéo dài từ ngày mùng 7 đến ngày mùng 9 tháng Giiêng. Phần lễ có nghi lễ cúng tế, lễ tế thần, lễ rước kiệu thánh. Phần hội có tổ chức các trò chơi dân gian như: đánh cờ, chọi gà, kéo co,… Hiện  nay ngày hội làng còn tổ chức nhiều hoạt động văn hóa thể theo như thi đấu bóng chuyền.

 

 

Năm 2023, ban quản lý di tích Đình Nguyên Khê tổ chức hội làng truyền thống Đình Nguyên Khê Xuân Quý Mão trong 3 ngày mùng 7,8,9 tháng Giêng lễ hội là dịp để nhân dân trong vùng gặp gỡ sum họp và giao lưu văn hóa văn nghệ tưởng nhớ công ơn, công đức của các bậc tiền nhân.

Biên tập: Thanh Tâm