Tương truyền hơn 4000 năm trước ngài Tản Viên Sơn Thánh Bùi Thiên Quý xây đồn lập trại, bảo vệ nước Văn Lang tại nơi này

Tóm tắt thần tích đình ghi tại di tích:

Nước Văn Lang, thời đại các vua Hùng Vương, truyền 18 đời đến Hùng Duệ Vương. Trước đó ở vùng thượng đạo, Sơn Nam, có người họ Bùi tên Hiền ( tức Vương Phụ), vợ là Nguyễn Thị Giám (tức Vương Mẫu) nhà nghèo làm nghề đánh cá chuyên làm điều thiện ... Một đêm nằm mơ thấy trong nhà bừng sáng, một con rắn hoa trắng bỗng rơi xuống nằm khoanh trên bụng Vương Mẫu. Từ đó bà thụ thai đến ngày 3 tháng 3 năm Quý Mùi, sinh một con trai diện mạo thân thể khác thường, biết ngay là thần nhân xuất thế, nên rất yêu quý đặt tên là Thiên Quý.

Năm lên 6 tuổi đi học, năm 15 tuổi làu thông kinh sử, võ nghệ cao cường. Năm 20 tuổi gia cảnh gia biến, bố mẹ đều qua đời ... vừa lúc đó Hùng Vương có chiếu cầu hiền ... Thiên Quý vào yết kiến thi tài được nhà vua tin dùng bổ nhiệm và gả hai công chúa sinh cùng ngày, cùng tháng, cùng năm. Một là bà Nữ Oa công chúa, một bà là Chiêu Huy công chúa. Hùng Duệ Vương tuổi cao sức yếu ... muốn truyền ngôi cho thế tử là Thiên Quý.

Thục Phán cũng thuộc dòng nhà Hùng giao cho trấn giữ bộ Ai Lao ... đem 300 vạn tinh binh, 3000 ngựa tốt, chia thành 5 đạo họp nhau tại cửa bể ... một ngày nhận được thư cấp báo tới 5 lần, nhà vua lo ngại với Sơn Thánh núi Tản đến hỏi kế chống giặc ... Ông chia quân đi các nơi hiểm yếu đón giặc và đem một đạo quân đến đạo Dương Tuyền (sau là Trấn Hải Dương). Đến trang Quán Khái, phủ Hạ Hồng Quân, Vĩnh Lại thấy vùng đất long chầu hổ phục, ... bèn lưu 1000 quân chống giữ cùng dân thôn lập đồn binh.

Được vài tháng có sứ giả mang chiến thư đến sai Sơn Thánh cất quân đạo này đi đánh giặc, giặc thua chạy tan tác ... phụ lão dân thôn trang Quán Khái thưa với Sơn Thánh: xin được làm thần tử và xin nơi đặt nhiệm sở làm nơi thờ cúng ...

Vào ngày 10 tháng 11 bỗng dưng trên không trung mây đen bốn bề kéo đến mưa to gió lớn ầm ầm, rồi mây hồng mây tía từ trên trời bay thẳng xuống cửa dinh Sơn Thánh cùng hai vị phu nhân cưỡi ngựa theo mây mà hóa thánh. Nhà vua phong ba vị:

Một là Tiền đạo tướng quân đức vua cả xứ của rừng cao ... Một vị Vua Bà Nữ Oa chinh thục công chúa ... một vị Vua Bà đệ nhị Chiêu Huy liệt nữ công chúa ...

Như vậy đình thờ chính là vị Thiên Quý là con của Vương Mẫu có công nghiệp đánh Thục. Trong thần tích phần đầu rõ là Thiên Quý, thì đoạn sau nhảy sang Sơn Thánh mà không nhắc lại phần đầu. Rõ ràng đây là Quý Minh thủy thần, có rắn  rơi bên Vương Mẫu mà sinh ra, tức Tản Viên Quý Minh. Mẫu sinh là Vương Mẫu.

Hai vị phu nhân Nữ Oa và Chiêu Huy thì không giống Ngọc Hoa vợ Tản Viên mà ở đây cũng nghĩa truyền ngôi vương. Vị Nữ Oa và Chiêu Huy ở đây tương đồng với Tứ Vị Càn, hay mẫu Tiên Cát hay Mẫu Thượng Ngàn, Bà Chúa Tiên hay như Ông Đùng, bà Đà nơi Đào Động.

Cùng cụm trong khu vực còn có đình Chín Gian và đình Thượng Lý cùng thờ vị Sơn Thánh Thiên Quý.

Từ thuở khai đất lập làng, người dân nơi đây chỉ sống bằng nghề trồng lúa nước, hạn hán, thiên tai, giặc dã nhiều phen làm cho cuộc sống của người dân nơi đây điêu đứng. Tuy nhiên, ở miền quê này vẫn luôn duy trì  cuộc sống tình làng, nghĩa xóm đầm ấm, nghĩa tình “No đói có nhau, ốm đau thăm hỏi, trên kính dưới nhường”.

Năm 1940, vua Bảo Đại tặng làng Quán Khái bức đại tự in 4 chữ “Mỹ tục thuần phong”, là phần thưởng rất cao quý dưới thời chế độ phong kiến. Tại Hải Phòng hiện nay chỉ còn 2 bức đại tự như thế. Bức đại tự của làng Quán Khái hiện lưu giữ tại đình làng, một di tích văn hóa nghệ thuật cấp quốc gia.

Ngày nay, nhân dân làng Quán Khái vẫn duy trì những nét đẹp của quê hương từ bao đời, đường ngang, ngõ dọc bê tông hóa hoặc lát gạch sạch sẽ. Nhà ai có đám hiếu, đám hỷ đều có sự chung tay của dân làng tạo không khí vừa đầm ấm vừa chứa chan tình làng nghĩa xóm.

Đình Quán Khái cổ kính giữa làng quê thanh bình

Đình Quán Khái là công trình kiến trúc cổ có quy mô bề thế, khang trang, bố cục theo lối chữ đinh, gồm 5 gian tiền đường và 4 gian hậu cung. Đình khởi dựng từ năm 1906 đến năm 1916 hoàn thành. Kinh phí xây đình do dân làng đóng góp, người đứng chủ hưng công là cụ Chánh Bát, một hào lý có uy tín trong vùng. Chuyện dựng đình cũng khá công phu:

Ngày ấy cụ Chánh Bát phải cùng một số trai làng khỏe mạnh "khăn đùm cơm nắm" vào tận rừng sâu chọn gỗ để mua, rồi đóng bè xuôi về quê trên dòng Hóa Giang. Biết tin làng Quái Khái dựng đình lớn, nhiều hiệp thợ từ khắp nơi tìm về xin được trổ tài. Cuối cùng hiệp thợ Cúc Bồ - Ninh Giang (Hải Dương) được chọn xây dựng đình.

Đình Quán Khái tiêu biểu cho kiến trúc đình làng Việt Nam đầu thế kỷ 20, bao gồm hồ bán nguyệt, ngũ môn, tường bao, sân, từ chỉ và tòa đại đình. Đình là tòa nhà 6 mái cao rộng, lợp ngói mũi hài với 10 mái đao cong vút.

Trên nóc đình, bờ dải đắp con kìm, con sô, đầu guột… là những tác phẩm quý được giữ gìn từ ngày khởi dựng đến nay. Bên trong đình là cảnh lộng lẫy vàng son của các bức hoành phi, câu đối, cửa võng, khám thờ được chạm khắc công phu và to lớn khác thường.

Vì kèo đình Quán Khái làm theo kiểu "chồng rường giá chiêng", một phong cách đậm nét cổ truyền. Có một khác biệt so với các ngôi đình khác là các bộ phận kiến trúc dù ở tiền đường cao thoáng, hay ở tận cùng hậu cung tối sẫm đều được chạm khắc tỷ mỉ như nhau. Nhìn vào tác phẩm điêu khắc tại nơi này, có thể hình dung như một cung điện thu nhỏ trong một kiến trúc đồ sộ "độc nhất vô nhị" ở thành phố Hải Phòng.

Ngoài giá trị về kiến trúc và nghệ thuật, đình Quán Khái lưu giữ khá nhiều đồ thủ công mỹ nghệ, sản phẩm truyền thống của quê hương Vĩnh Bảo, tượng quan văn, quan võ, tượng ông Đô, tượng chim hạc, hương án, sập thờ, cỗ ngai, câu đối, cửa võng, đại tự… vừa mang tính cung đình vừa phảng phất màu sắc dân gian.

 Bức đại tự “Mỹ tục thuần phong” của triều đình nhà Nguyễn tặng dân làng Quán Khái năm 1940 được treo trang trọng tại đình làng

Trước cửa đình mỗi bên có một cây gạo cổ thụ cao chừng 25- 30m, phần gốc cây có chu vi hơn 6m. Tháng ba, mùa hoa gạo về cũng là dịp lễ hội truyền thống của đình, hai bên cổng đình đỏ rực màu hoa gạo như hai khoảng trời lửa trước sân.

Theo các cụ cao niên trong làng, hai cây gạo này có tuổi đời bằng tuổi ngôi đình. Thuở dựng đình người ta trồng cây gạo với ước mong thần hoàng làng sẽ phù độ cho dân làng có nhiều thóc gạo, cuộc sống ấm no. Trải qua thời gian, thiên tai nhưng cây gạo vẫn sừng sững hiên ngang, tươi cành xanh lá.

Trong những năm, kháng chiến chống Pháp, dưới gốc gạo lúc đó có tòa nhà từ đường 7 gian làm nơi trung chuyển thương binh của mặt trận Kiến An – Hải Phòng. Hai cây gạo là nơi du kích trèo lên để theo dõi tình hình địch từ xa, là “cột cờ” của quân cách mạng.

Hai cây gạo không chỉ làm tăng thêm vẻ đẹp tổng thể cảnh quan đình Quán Khái mà còn có giá trị về sinh thái rất lớn. Nhận thức rõ về giá trị này, nhân dân làng Quán Khái cũng như Ban quản lý di tích đình làng vừa có đơn đề nghị các cấp có thẩm quyền xét đưa hai cây gạo vào hạng mục cây di sản.

Chẳng còn bao xa nữa mùa hoa gạo lại về, dân làng Quán Khái đang nô nức chuẩn bị cho ngày hội truyền thống của đình làng vào mồng 3 tháng 3 Giáp Ngọ. Dân làng Quán Khái nói riêng, nhân dân xã Vĩnh Phong nói chung luôn rộng lòng đón chào những du khách gần xa và con em xa quê về dự hội, chiêm ngưỡng vẻ đẹp của đình làng, ngắm những chùm hoa gạo đỏ rực lung linh trong nắng xuân quê, tìm hiểu nét đẹp văn hóa truyền đời của một vùng quê lúa.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Nguồn: Cổng thông tin điện tử huyện Vĩnh Bảo