Nghi lễ kết nối tâm linh giữa các thế hệ

Lễ cúng tổ tiên là nghi lễ cổ truyền từ lâu đời của dân tộc Lô Lô, thường được tổ chức hằng năm vào ngày 14-7 âm lịch. Trong mỗi ngôi nhà của đồng bào Lô Lô, bàn thờ tổ tiên được đặt ở gian giữa, là nơi trang trọng nhất trong nhà, thường ngang với xà nhà, phía trên bàn thờ là những hình nhân bằng gỗ được tượng trưng cho linh hồn tổ tiên. Theo lệ thường, mỗi gia đình người Lô Lô đều có bàn thờ tổ tiên, nhưng lễ cúng tổ tiên chung của dòng họ chỉ được tổ chức tại gia đình trưởng họ. Trưởng họ là người đứng ra sắm lễ, các gia đình trong dòng họ đóng góp theo khả năng.

Lễ cúng tổ tiên của người Lô Lô có ba nghi lễ chính là lễ hiến tế, lễ tưởng nhớ và lễ tiễn đưa.

Trước ngày lễ, người con trưởng trong dòng tộc cần chuẩn bị lễ vật gồm 1 con gà, 3 chén rượu, xôi, hoa tươi, trái cây, tiền vàng. Trước đây, lễ cúng tổ tiên bắt buộc phải có các lễ vật: 1 con bò, 1 con lợn, 1 con gà, xôi, rượu, tiền vàng, đèn dầu, đôi trống đồng. Họ quan niệm rằng, tổ tiên là những người thuộc các thế hệ trước, đã sinh ra mình và chia thành hai hệ: tổ tiên gần (dùy khế) gồm các ông tổ 3 đến 4 đời và tổ tiên xa (pờ xi) là những ông tổ từ đời thứ 5 hoặc thứ 6 trở đi.

Lễ cúng tổ tiên của người Lô Lô thường được tổ chức tại gia đình để dạy cho con cháu hướng về nguồn cội, biết ơn tổ tiên, tạo sự gắn bó giữa gia đình, dòng họ, làng bản.

Trong thời gian đó, các chàng trai trong họ sẽ vào rừng kiếm cỏ su choeo tươi non, đẹp nhất mang về bện thành trang phục người rừng, hay còn gọi là “Ma cỏ” (Ghà Lu Ngang). Các cô gái cũng sửa soạn trang phục, váy áo để tham gia nhảy múa trong lễ, với những chiếc khuy được may thành hàng dọc trên mũ, áo thể hiện sự đoàn kết, gắn bó cộng đồng.

Lễ cúng tổ tiên của người Lô Lô hướng tới những người đã khuất, nhắc nhở con cháu nhớ về cội nguồn và tạo nên sự gắn kết giữa các thế hệ. Người Lô Lô ở nhiều vùng cho tới nay vẫn giữ gìn phong tục đẹp này, và đây cũng là sự kiện văn hóa thu hút nhiều du khách, nhiếp ảnh gia đam mê khám phá bản sắc văn hóa vùng cao.

Lễ cúng tổ tiên của người Lô Lô có ba nghi lễ chính là lễ hiến tế, lễ tưởng nhớ và lễ tiễn đưa.

Trước khi vào lễ chính, trưởng họ mời thầy cúng tiến hành lễ trình tổ tiên với nghi lễ “chắp cánh” (cắt tiết gà). Trong nghi lễ cúng của người Lô Lô, không thể thiếu nghi thức này. Thầy cúng thực hiện lễ cắt tiết gà ngay trước bàn cúng rồi bày lên bàn để làm lễ vật trước mọi con mắt quan sát của các thành viên trong dòng tộc. Người trưởng họ sẽ rót rượu mời để cảm ơn thầy cúng đã không quản ngại đường sá xa xôi đến giúp gia đình.

Sau khi uống hết chén rượu mời của gia chủ, thầy cúng làm thủ tục cúng, mời tổ tiên gia chủ về dự lễ, hưởng lễ vật do con cháu dâng lên, cầu mong tổ tiên phù hộ cho con cháu được mạnh khỏe, hạnh phúc, học hành giỏi giang, thóc đầy bồ, trâu bò, lợn gà đầy chuồng, mọi việc thuận lợi... Trong khi đó, gà sẽ được đưa đi làm thịt để dâng lên tổ tiên, lợn được đưa ra sân để hiến tế.

Khi lời thầy cúng dứt, bài cúng kết thúc, thì nghi thức đánh trống đồng được tiến hành. Cặp trống đồng - bảo vật linh thiêng của cộng đồng người Lô Lô là vật không thể thiếu trong nghi lễ, gồm 1 chiếc trống đực và 1 chiếc trống cái. Chiếc trống đồng cái (giảnh đú) luôn là chiếc trống to, còn trống đực (giảnh kê) là chiếc trống nhỏ hơn. Đôi trống này chỉ được sử dụng khi trong cộng đồng có những nghi lễ, lễ hội quan trọng trong cộng đồng, dòng tộc như lễ làm ma khô, cúng tổ tiên, giải hạn, thờ thần đá... Nếu trong nhà không có, gia đình phải cử người trong dòng họ đi mượn, bởi đây là bảo vật linh thiêng của cộng đồng. Người được mời đánh trống phải là người có uy tín, thường là nghệ nhân đã có kinh nghiệm lâu năm. Trống cũng là loại nhạc cụ duy nhất được sử dụng trong nghi lễ này.

Tiếng trống đồng vang lên, những người phụ nữ trong trang phục truyền thống nhảy múa rộn ràng cùng đoàn “Ma cỏ”.

Ông Sỉnh Dỉ Trai, xã Lũng Cú, huyện Đồng Văn cho biết, lễ cúng tổ tiên của người Lô Lô thường được tổ chức tại gia đình để dạy cho con cháu hướng về nguồn cội, biết ơn tổ tiên, tạo sự gắn bó giữa gia đình, dòng họ, làng bản.

Sau khi màn múa nghi lễ của các cô gái và đoàn “Ma cỏ” kết thúc, gia chủ liền chuẩn bị lễ vật cúng lần hai - lễ tưởng nhớ tổ tiên. Lễ vật là con lợn, xôi, rượu, vàng hương... Trước sự chứng kiến của dòng họ và cộng đồng, thầy cúng làm thủ tục cúng mong tổ tiên phù hộ cho con cháu luôn được mạnh khỏe, vui vẻ và hạnh phúc. Người trưởng họ tiếp tục rót rượu để cảm ơn thầy cúng.

Màn đêm buông xuống là lúc thầy cúng cử hành lễ tiễn tổ tiên. Một đống lửa lớn được nhóm lên giữa sân. Bên ánh lửa rực sáng, thầy cúng thay mặt dòng họ báo cáo tổ tiên về các lễ vật con cháu dâng cúng, xin tổ tiên nhận lòng thành và yên tâm ở thế giới bên kia, phù hộ cho con cháu gặp nhiều may mắn. Sau đó, các lễ vật tiền vàng được thầy cúng đốt để kết thúc nghi lễ vào rạng sáng hôm sau. Các lễ vật khác được chế biến thành nhiều món ăn, chia cho các thành viên tham gia nghi lễ và tổ chức thành bữa tiệc để cộng đồng chung vui.

Độc đáo “Ma cỏ”

“Ma cỏ” là nét độc đáo nhất trong nghi lễ cúng tổ tiên của người Lô Lô.  Các bộ trang phục “Ma cỏ” thường được bện, kết ngay trước hôm diễn ra nghi lễ. Cỏ do người dân bản vào rừng tìm hái, là cỏ su choeo, một loại cỏ mềm, dai, dễ bện kết để hóa trang. Cỏ được chọn thường phải xanh non, cho nên bộ trang phục có màu xanh tươi rất đẹp.

“Ma cỏ” được hóa trang tại một địa điểm kín đáo bên ngoài làng. Những người được đóng “Ma cỏ” được quấn cỏ su choeo chung quanh che kín thân, đeo mặt nạ từ tre, chỉ hở hai mắt và miệng. Những người làm “Ma cỏ” là người trong bản, do một người chú hoặc rể của gia chủ đến mời.

Trên đường “Ma cỏ” đến dự lễ, không ai được phép nhìn hoặc đi ngược với ma cỏ, chỉ được nhìn từ xa. Khi đến nơi, “Ma cỏ” quỳ lạy ba lạy trước bàn thờ, quỳ lạy thầy cúng trước khi tiến hành nghi lễ nhảy múa. Sau khi hóa trang, “Ma cỏ” sẽ nhảy múa theo nhịp trống cả ngày.

Nghi thức "Ma cỏ" nhảy múa.

Nghi lễ nhảy múa với “Ma cỏ” thường kéo dài vài tiếng đồng hồ, theo thời gian thực hiện lễ cúng. Chính vì thế, người hóa trang làm “Ma cỏ” phải có sức khỏe tốt và lòng nhiệt tình, bởi vì họ phải nhảy múa cho đến khi kết thúc lễ tưởng nhớ, thường phải đến 5 giờ chiều, mà không được phép ăn, nói, khi đi đứng, nhảy múa, không được vấp ngã bởi vì quan niệm của người Lô Lô cho rằng, nếu “Ma cỏ” vấp ngã hoặc bị nhận dạng thì năm đó gia chủ sẽ gặp nhiều xui xẻo. Các “Ma cỏ” chỉ nghỉ ngơi, ăn cơm một lúc vào buổi trưa và được gia chủ mời nước trong thời gian nhảy múa.

Nghi lễ kết thúc, ma cỏ quỳ lạy bàn thờ, thầy cúng, trống đồng, ra cổng lẩn về sau làng, chọn nơi kín đáo không cho ai thấy, rồi cởi bỏ trang phục cỏ, về nhà tắm rửa và sau đó tiếp tục tham gia lễ tiễn đưa tổ tiên được tổ chức khi đêm xuống.

“Ma cỏ” “nhảy lễ" cũng là hoạt động quan trọng bậc nhất trong lễ cúng tổ tiên, vì người Lô Lô quan niệm rằng ma cỏ là nguồn cội của tổ tiên xưa kia khi ở trong rừng phải lấy cây cỏ làm quần áo. Ngày nay, muốn tổ tiên về để chứng kiến lòng thành kính của con cháu thì phải có “Ma cỏ” dẫn dường. “Ma cỏ” như là cầu nối giữa con cháu ở trần gian và ông bà tổ tiên ở thế giới bên kia. Có lẽ vì niềm tin tâm linh mãnh liệt ấy đã khiến đoàn “Ma cỏ” nhảy múa từ đầu buổi lễ đến khi kết thúc theo nhịp trống mà không hề mệt mỏi.

Không chỉ là một nghi thức tâm linh mang bản sắc văn hóa độc đáo, nghi lễ cúng tổ tiên còn thể hiện nhân sinh quan của người Lô Lô, mang tính nhân văn, hướng các thế hệ đi sau về với cội nguồn và tạo nên sự gắn kết nhiều thế hệ. Điệu nhảy “Ma cỏ” vừa mang ý nghĩa tưởng nhớ tổ tiên, nhưng cũng chứa đựng những tinh hoa văn hóa và triết lý sống của người Lô Lô, đồng thời là nghi lễ mang tính nghệ thuật độc đáo.

Lễ cúng tổ tiên của người lô lô ở xã Lũng Cú, huyện Đồng Văn, tỉnh Hà Giang đã được Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch công nhận là di sản văn hoá phi vật thể quốc gia thuộc loại hình tập quán xã hội và tín ngưỡng.

 Ngày xuất bản: 5/9/2024
Tổ chức sản xuất: MINH ĐÔNG
Nội dung: TUYẾT LOAN
Trình bày: LINH KHÁNH
Ảnh: THÀNH ĐẠT - KHIẾU MINH

Nguồn: Báo Nhân Dân