Đền Giá Thái Nguyên, thờ phụng Phù Đổng Thiên vương và Mạnh Điền Quốc vương, đã có công giúp Thánh Gióng đánh tan giặc Ân, bảo vệ đất nước.
Tín ngưỡng thờ phụng Thánh Gióng, mọi người thường nhớ làng
Phù Đổng, Gia Lâm (Hà Nội), nơi tương truyền chàng trai Phù Đổng đứng lên đánh
giặc. Tuy nhiên, ngoài làng Phù Đổng, ở Việt Nam còn có 4 ngôi đền khác liên
quan đến truyền thuyết Thánh Gióng, trong đó có một ngôi đền ở Thái Nguyên, đó
là đền Giá, thuộc địa phận thôn Cẩm La, xã Đông Cao (Phổ Yên).
Tương truyền, thời Hùng Vương thứ 6, nước ta bị giặc Ân xâm
lược. Cậu bé làng Phù Đổng bỗng lớn vụt dậy, cầm quân đi đánh giặc. Một lần,
khi đang đuổi giặc qua vùng đất thuộc địa phận huyện Phổ Yên (Thái Nguyên), thì
trời tối, rừng cây rậm rạp, không rõ lối đi mà cánh quân của Phù Đổng đã thấm mệt.
Một người dân địa phương biết chuyện, ông đã đem hết lương
thực, thực phẩm của nhà mình và vận động dân làng cùng giúp đội quân ông Gióng
ăn nghỉ cho lại sức. Cũng lúc đó ông lại vận động thanh niên trai tráng trong
làng xin theo đoàn quân ông Gióng cùng đi đánh giặc.
Giặc tan, đất nước trở lại thanh bình, nhà vua phong cho
chàng trai làng Phù Đổng là Phù đổng Thiên Vương (nhân dân vẫn gọi là Thánh
Gióng), người dân địa phương có công giúp Phù Đổng đánh giặc được phong là “Mạnh
Điền Quốc Vương” và cho nhân dân địa phương được thờ cúng. Từ đó, nhân dân địa
phương dựng lên một ngôi miếu nhỏ làm bằng gỗ, lợp mái tranh để thờ cúng.
Sang đến thời Lê, khi nền văn hoá dân tộc bước vào giai đoạn
phát triển rực rỡ, đền Giá được xây dựng với quy mô to, đẹp. Trải qua thăng trầm
lịch sử, đền Giá đã được sửa chữa nhiều lần, nhưng vẫn giữ được kiến trúc ban đầu.
Ngôi đền không chỉ là nơi người dân địa phương cũng như khách thập phương thể
hiện đời sống tâm linh mà nó còn thể hiện những tinh hoa trong kiến trúc của
dân tộc. Khu đền có hai toà nhà: Nhà tiền tế ở phía trước rộng 5 gian và hậu
cung rộng 3 gian đều có các phần kiến trúc bằng gỗ chạm trổ tinh vi, phong phú
với các kiến trúc cuối Lê đầu Nguyễn. Phần tường xây ở hậu cung, đốc nhà…có đắp
nổi các hình hoa lá và long, li, quy, phượng.
Đền Giá còn là nơi diễn ra một sự kiện lịch sử trọng đại của
huyện Phổ Yên. Ngày 22/8/1945, tại ngôi đền này đã diễn ra hội nghị cán bộ chủ
chốt để thành lập chính quyền cách mạng lâm thời đầu tiên của huyện, góp phần
vào cuộc tổng khởi nghĩa cách mạng tháng Tám năm 1945 của tỉnh Thái Nguyên. Với
giá trị kiến trúc và ý nghĩa lịch sử như vậy đền Giá đã được xếp hạng di tích lịch
sử và kiến trúc nghệ thuật.
Lễ hội đền Giá được tổ chức mỗi năm hai lần. Lễ hội chính được
tổ chức vào ngày mùng 5 và mùng 6 tháng Giêng Âm lịch. Trong lễ chính, người
dân địa phương có tục rước cành “dò” làm bằng tre tươi, bào mỏng thành tua, nhuộm
màu đỏ, vàng tượng trưng cho "roi sắt” của Thánh Gióng, sau đó là rước các
lễ vật từ các làng, xã đến làm lễ tại đền.
Ngoài ra, còn tổ chức các trò chơi dân gian như: chọi gà,
kéo co, đấu vật, hát trống quân, thi cờ tướng…Lễ hội lần thứ hai được tổ chức
vào ngày mùng 9 tháng 4 âm lịch. Những năm gần đây, mỗi năm vào dịp lễ hội, các
đơn vị của huyện uỷ, UBND đều về Đền để thắp hương ghi nhớ công ơn của những
người đã có công giúp nước.