Theo thần phả kể lại, thời Đường có tiểu thư Lã Thị Nga xinh đẹp sinh tại châu Tụ Long, đạo Tuyên Quang; lớn lên được Tiết độ sứ Tĩnh Hải quân Cao Biền lấy làm thứ phi.

Sau khi Cao Biền xây xong thành Đại La, đuổi được quân Nam Chiếu, thứ phi cùng chồng đi thăm vùng phía nam. Thấy phong cảnh hữu tình ven sông Nhuệ bà bèn ở lại chiêu dân, lập ấp Vạn Bảo (năm 1889 đổi tên là Vạn Phúc), dạy nghề trồng dâu nuôi tằm dệt lụa, không cho phép giết trâu bò. Khi biết tin vua nhà Đường bên Trung Quốc nghe lời gièm pha giết đi Cao Biền, bà đã quyên sinh ở tuổi 44.

 Đến khi biết tin vua Đường nghe gièm pha lừa Cao Biền về Trung Quốc và bắt giết, bà đã quyên sinh ở tuổi 44.

Dân làng nhớ công đức cao dày của Ả Lã Đê Nương nên đã lập một miếu nhỏ ở nơi bà hoá, tôn thờ là Ả Lã Đê Nương. Tương truyền ngôi miếu trở nên rất linh thiêng, mấy trăm năm sau có lần Thái uý nhà Lê trung hưng dẫn quân ra đóng ở gần đấy, nằm mộng thấy một mệnh phụ tự xưng là "Thành hoàng đất Vạn Bảo" đến hứa âm phù.

 

 

 

  Quả nhiên hôm sau chiến thắng quân nhà Mạc. Chiếm được kinh đô xong, vua Lê, chúa Trịnh đã về thăm Vạn Bảo, làm lễ tạ ơn và tặng cho dân làng 100 quan tiền để mở rộng miếu.

Kiến trúc

Du khách từ cổng làng Vạn Phúc (quận Hà Đông) đi qua đình tới gần cuối con Phố Lụa sẽ thấy nhà khách rồi đến nghi môn của miếu với bốn trụ biểu, quanh thân đắp câu đối chữ Hán, mặt tường phía trước có trang trí bức phù điêu hình voi ở hai bên. Ngôi miếu toạ lạc giữa một khu vườn cây um tùm, dãy tường ngăn phía sau xây sát con đường chạy dọc bờ hữu ngạn sông Nhuệ, hiện nay là phố Ngô Thì Sĩ.

Trong khuôn viên nổi bật lên một cây đa cổ thụ rất cao toả bóng che mát toà quan cư (nơi sắp lễ) ở dưới có hai mặt để trống, mái lợp ngói ri. Bên cạnh quan cư là sân lễ với các cặp tượng voi ngựa đá ở hai bên bệ thờ Ả Lã Đê Nương đặt sát gốc cây. Xung quanh những kiến trúc trên là lối đi dạo dẫn khách thăm quan vườn cảnh, núi giả và các ao nước với hòn non bộ.

Hàng năm, dân làng Vạn Phúc cứ đến mùng 10 tháng 8 âm lịch lại kỷ niệm sinh nhật của Ả Lã Đê Nương và 25 tháng chạp làm giỗ tưởng nhớ ngày mất của bà. Lễ hội thì được tổ chức 4 ngày liền từ mùng 10 đến 13 tháng giêng, trong dịp vui này ngoài việc cử hành long trọng các nghi thức rước kiệu, tế lễ còn diễn ra nhiều trò vui dân gian và ca hát văn nghệ.

Vua Trần Nhân Tông ban cho Ả Lã Đê Nương mỹ tự “Linh ứng, Phù trấn, Cứu dân”. Vua Lê Trang Tông tặng 6 chữ: “Quang khánh, Minh chính, Bảo Hựu”, v.v.. Từ đời vua Lê Hiển Tông đến đời vua Khải Định ngôi miếu được ban 11 đạo sắc phong, hiện còn lưu giữ.

Thông thường theo lệ mỗi khi cúng tế, người ta tôn xưng thần hiệu của bà là “Đương cảnh thành hoàng, quốc vương thiên tử, A Lã Đê Nương, Nga hoàng đại vương” và một trong các mỹ từ mà bà được gia phong.

Năm 2013, khu miếu cổ Vạn Phúc đã được cho xây tường hoa xung quanh và làm lại nghi môn. Trải qua nhiều lần tôn tạo, chỉnh trang nhưng cả ngôi miếu vẫn giữ dáng vẻ di tích truyền thống mang phong cách nghệ thuật kiến trúc thời Nguyễn.

Làng Vạn Phúc - Hà Đông nổi tiếng trong nước và thế giới vì những thứ lụa từng được nhiều đời vua quan Việt Nam dùng để may long bào và lễ phục. Năm 1946, chủ tịch Hồ Chí Minh trên đường ra chiến khu đã sống 16 ngày đêm tại một ngôi nhà ở đây và viết bản kêu gọi toàn dân nước ta đứng lên kháng chiến chống quân Pháp tái xâm lược.

Đình Vạn Phúc (Hà Đông). Photo NCCong ©2021

Theo thần phả trong đình làng, thành hoàng Lã Thị Nga, còn gọi Ả Lã Đê Nương sinh tại châu Tụ Long, đạo Tuyên Quang, sau trở thành thứ phi của Cao Biền, Tiết độ sứ Tĩnh Hải quân. Khi ông xây xong thành Đại La và ngăn được quân Nam Chiếu, bà đi về phía nam. Đến dòng sông Nhuệ trong xanh thấy cảnh hữu tình, bà ở lại chiêu dân, lập ấp Vạn Bảo [Vạn Bảo năm 1889 đổi tên là Vạn Phúc],

Dân làng nhớ công đức cao dày của bà nên lập một miếu thờ nhỏ ở ven sông Nhuệ. Tương truyền có lần Thái uý nhà Lê trung hưng tiến quân ra Bắc đóng ở Sơn Tây, đêm hôm trước trận đánh nằm mộng thấy một mệnh phụ tự xưng là "Thành hoàng đất Vạn Bảo" đến hứa âm phù. Quả nhiên quân nhà Lê chiến thắng quân nhà Mạc. Vua Lê chúa Trịnh đã về thăm Vạn Bảo, làm lễ tạ ơn Thành hoàng và tặng cho dân làng 100 quan tiền để mở rộng ngôi miếu.

Kiến trúc

Đình Vạn Phúc toạ lạc trên mảnh đất rộng ven con đường làng, hiện nay gọi là Phố Lụa. Năm 1878 dưới đời vua Tự Đức, đình từng được đại trùng tu như xây mới. Năm 2012, đình được tôn tạo, nâng cao nền nhưng vẫn giữ nhiều dáng vẻ di tích truyền thống và mang đậm phong cách nghệ thuật kiến trúc thời Nguyễn.

Cổng đình quay về phía tây-nam nhìn ra ao vuông. Đó là một nghi môn với 4 trụ biểu, quanh thân đắp câu đối chữ Hán, mặt tường phía trước ở hai bên cửa phụ có trang trí 4 bức phù điêu gồm cặp hộ pháp và đôi voi đen. Du khách bước qua cổng vào sân đình sẽ thấy hai dãy tả hữu vu dài ở hai bên và ở giữa là tiền tế xây kiểu phương đình 2 tầng 8 mái, lợp ngọ́i ri. Đại bái để hở ba mặt và kết nối với hậu cung theo hình “chữ Công”. Chính điện và cung cấm được trang hoàng lộng lẫy. Phía cuối dãy tả hữu vu có cửa mở thông vào sân hậu cũng rợp bóng cổ thụ như sân trước.

Hàng năm, dân làng Vạn Phúc cứ đến mùng 10 tháng 8 âm lịch lại kỷ niệm sinh nhật của Ả Lã Đê Nương và 25 tháng chạp làm giỗ tưởng nhớ ngày mất của bà. Lễ hội đình làng thì được tổ chức 4 ngày liền từ mùng 10 đến 13 tháng giêng, trong dịp vui này ngoài việc cử hành long trọng các nghi thức rước kiệu, tế lễ còn diễn ra nhiều trò vui dân gian và ca hát văn nghệ.

Trong cung cấm đình làng Vạn Phúc hiện còn lưu giữ được 11 đạo sắc phong do các triều đình từ đời vua Lê Hiển Tông 黎 顯 宗 (1717–1786) đến đời vua Khải Định 啓 定 帝 (1885–1925) đã ban tặng cho bà. Thông thường theo lệ mỗi khi cúng tế, người ta tôn xưng thần hiệu của bà là “Đương cảnh thành hoàng, quốc vương thiên tử, A Lã Đê Nương, Nga hoàng đại vương” và một trong các mỹ từ mà bà được gia phong là “trinh thục từ hòa”.