Theo truyền thuyết, vua Đế Minh, con cháu của vị thần chủ về Nông nghiệp, có hai người con, con trưởng là Đế Nghi, con thứ là Lộc Tục.

Nhà vua yêu Lộc Tục hơn nên muốn cho Lộc Tục làm vua phương Bắc. Lộc Tục là người khiêm nhường nên đã thưa với cha nhượng cho người anh.Vua Đế Minh cử Lộc Tục làm vua phương Nam (đất Văn Lang sau này).

Lên làm vua, Lộc Tục lấy hiệu là Kinh Dương Vương. Vua lấy Long Nữ, con gái vua Động Đình Quân, sinh ra Sùng Lãm tức Lạc Long Quân.

Lạc Long Quân lấy hiệu là Hùng Hiền Vương, đóng đô tại Nghĩa Lĩnh (vùng đất thuộc Lâm Thao, Việt Trì, tỉnh Phú Thọ ngày nay). Lạc Long Quân lấy nàng Âu Cơ, con gái Đế Lai, vua một xứ lân cận Văn Lang. Hoàng hậu Âu Cơ sinh ra một bọc trăm trứng, nở ra thành 100 người con trai. Về sau, 50 người con trai theo mẹ lên núi, 50 người con trai theo cha xuống biển.

Lạc Long Quân cùng 50 người con xuôi đường ra Nam Hải. Đến vùng đất Bình Đà bây giờ, vua thấy cách biển không xa, lại thấy thế đất màu mỡ, đẹp đẽ, liền chọn đất này xây dựng cơ nghiệp.

Khi ngài hóa về trời, người dân an táng ngài tại gò đất cao nhất vùng, lập miếu thờ phụng. 

Hiện nay, đền Nội tọa lạc trong khuôn viên rộng 10.000m2, cửa đền nhìn về hướng tây, nơi có núi Tam Thai (nay là khu Ba Gò) mang dáng hình hổ phục. Ðền Nội không rõ được xây dựng năm nào, cũng theo tài liệu lưu truyền tại Bình Ðà, thời nhà Hán đô hộ nước ta, chúng đã tàn phá đền Nội, khi vua Ðinh Tiên Hoàng giành lại được độc lập đã cho trùng tu lại đền Nội.

Năm 1430 dưới triều Lê sơ, đền được trùng tu lớn. Năm 1918, đền được trùng tu lớn, sau đó lại bị phá hoại.

Năm 2010, nhân kỷ niệm 1000 năm Thăng Long-Hà Nội, thành phố đã đầu tư phục dựng đền Nội với quy mô hoàn chỉnh.

Trong các hiện vật tại đền Nội Bình Ðà, có một hiện vật cực kỳ quý hiếm là bức phù điêu chạm khắc tinh xảo trên nền gỗ được sơn son thếp vàng, miêu tả cảnh Lạc Long Quân cùng văn võ bá quan xem hội đua thuyền. Bức phù điêu có 5 tầng với chiều dài 2,8m, rộng 2,2m.

Bức phù điêu có 20 vị quan văn; 16 vị quan võ cầm long đao; 18 thị nữ dâng hòm sớ; ngoài ra còn có voi ngựa, những con thuyền rồng với trai tráng mải miết tay chèo. Nổi bật nhất là chân dung Lạc Long Quân ngự trên ngai vàng, ngoài ra, còn có nhiều nhân vật, chi tiết sinh động khác. Bức phù điêu này đã được công nhận là Bảo vật quốc gia.

Các dấu tích xưa của đền chỉ còn lại các tấm bia thời Lý, thời Lê Trung Hưng.

Trong vòng 6 thế kỷ cận đại, đã có 16 vị vua của các triều đại đích thân về Bình Đà dâng lễ Quốc tổ và sắc phong suy tôn Lạc Long Quân là "Khai quốc Thần" (các đạo sắc phong này được lưu giữ tại Đền Nội Bình Đà và Bảo tàng Lịch sử quốc gia).

 Phối cảnh không gian phía trước đền Nội Bình Đà, Thanh Oai, Hà Nội

Phối cảnh tổng thể đền Nội Bình Đà, Thanh Oai, Hà Nội

Đền Nội Bình Đà bao gồm: Nghi môn ngoại, Nghi môn nội, Phương đình, Tiền điện, Hậu điện và các tòa nhà phụ trợ khác.

Nghi môn ngoại

Nghi môn ngoại gồm 4 trụ biểu. Hai trụ biểu tại giữa cao, đỉnh trụ trang trí tứ phượng; hai trụ biểu hai bên thấp, đỉnh trụ trang trí con nghê chầu. Phía trên thân các trụ biểu trang trí các ô lồng đèn, phía dưới trang trí câu đối, đế thắt dạng cổ bồng. Hai bên các trụ biểu là hàng lan can thấp. 

Nghi môn ngoại đền Nội Bình Đà, Thanh Oai, Hà Nội

Nghi môn nội

Phía sau Nghi môn ngoại là một khoảng sân rộng, tiếp đó là một hồ sen hình chữ nhật, còn được gọi là giếng Ngọc. Phía sau giếng Ngọc là Nghi môn nội.

Nghi môn nội gồm 3 khối cổng.

Khối chính giữa là một tòa cổng 3 gian, 2 mái. Đầu hồi bít đốc, có hai trụ biểu nhô ra phía trước, đỉnh trụ trang trí tứ phượng.

Hai khối cổng hai bên dạng vòm cổng có mái 2 tầng, 8 mái. Hai bên khối cổng là hai nhà bia.

 

 

 

 

 

 Giếng Ngọc hay Hồ sen phía trước Nghi môn nội, đền Nội Bình Đà, Thanh Oai, Hà Nội

 Nghi môn nội, đền Nội Bình Đà, Thanh Oai, Hà Nội

Phương đình

Phương đình có mặt bằng hình vuông, 3 hàng cột, gian giữa rộng, gian hai bên hẹp, mái chồng diêm, 2 tầng, 8 mái. Tòa Phương đình để trống 4 phía. Đây là nơi chuẩn bị đồ tế lễ.

Hai bên Phương đình là tòa Tả vu và Hữu vu. Mỗi tòa gồm 5 gian, 2 dĩ, đầu hồi bít đốc 2 mái. Toàn bộ mặt trước là cửa bức bàn. Tòa Tả vu, Hữu vu là nơi tiếp đón du khách. 

 

 

 Tòa Phương đình nằm giữa Nghi môn nội và Tiền điện, đền Nội Bình Đà, Thanh Oai, Hà Nội

Bên trong tòa Phương đình, đền Nội Bình Đà, Thanh Oai, Hà Nội

Bia đá tại Đình  Mặt trước tòa Tả vu, Hữu vu, đền Nội Bình Đà, Thanh Oai, Hà Nội

Tiền điện

Tiền điện 5 gian, đầu hồi bít đốc, 2 mái. Tương tự như Nghi môn nội, đầu hồi tòa Tiền điện có hai trụ biểu nhô ra phía trước, đỉnh trụ trang trí tứ phượng. Trên kết cấu mái có các trang trí Tứ linh, Tứ quý như trong ngôi đình truyền trồng. Hiện kết cấu gỗ không để mộc mà được sơn son thếp vàng.

 

 Bên trong Tiền điện là không gian tế lễ. 

Bên trong tòa Tiền điện, đền Nội Bình Đà, Thanh Oai, Hà Nội

 

 

 

  Ban thờ tại Tiền điện, đền Nội Bình Đà, Thanh Oai, Hà Nội

Hậu điện

Hậu điện là công trình có dạng chữ “đinh” hay chữ T, gồm Chính điện và Hậu cung.

Chính điện 3 gian, 2 mái, bề ngang hẹp hơn so với tòa Tiền tế. Hậu cung đặt dọc, 1 gian.

Bên trong Hậu cung có một di tích rất quý giá, là bức phù điêu Lạc Long Quân và các lạc hầu, lạc tướng xem đua thuyền trên sông Đỗ Động (nay là khu vực làng Bối Khê, xã Tam Hưng, Thanh Oai, Hà Nội).

Bức phù điêu đã hơn 1000 năm tuổi, được vua Đinh Tiên Hoàng (Đinh Bộ Lĩnh, hoàng đế sáng lập triều Đinh, nước Đại Cồ Việt, trị vì 968 -979) cho chế tác khi mới giành lại độc lập. Trên bức phù điêu, Quốc Tổ Lạc Long Quân ngự trên ngai vàng ở chính giữa, đầu đội vương miện chạm hình “lưỡng long chầu nguyệt” với khuôn mặt hiền từ, mình khoác long bào. Bức phù điêu có dòng chữ “Hùng Vương Sơn nguyên Thánh tổ”.

Bức phù điêu được công nhận là Bảo vật quốc gia (năm 2010).

 Lăng mộ Lạc Long Quân

 

 

 

 

Trong đền Nội Bình Đà còn lưu giữ được nhiều cổ vật quý như: Thần phả, sắc phong, bia ký, chuông đồng, hoành phi, đồ tế tự…

Hàng năm Lễ hội Bình Đà diễn ra từ 25 tháng 2 đến 6 tháng 3 âm lịch, được tổ chức tại đền Nội Bình Đà và đình Ngoại Bình Đà (thờ Linh Lang Đại vương.

Vào dịp Lễ hội đền Hùng, ngày 10 tháng ba âm lịch, đoàn thủ từ đền Hùng, Phú Thọ về đền Nội Bình Đà làm lễ dâng hương, xin rước chân nhang và cung kinh đón Thánh tổ về dự Lễ hội.

Lễ hội diễn ra từ ngày 26/2 đến 6/3 âm lịch hằng năm (ngày 26/2 âm lịch là ngày giỗ Đức Linh Lang Đại vương, ngày 6/3 âm lịch là ngày giỗ Đức Quốc Tổ Lạc Long Quân). Lễ hội Bình Đà có nhiều điểm đặc sắc với các nghi thức tế lễ được lưu truyền qua hàng trăm năm và nay vẫn được các thế hệ người dân Bình Đà trân trọng lưu truyền đời này qua đời khác.

Đền Nội Bình Đà, Thanh Oai , Hà Nội được đánh giá là một trong những ngôi đền có giá trị tiêu biểu về kiến trúc nghệ thuật truyền thống tại khu vực đồng bằng Bắc Bộ. Di tích Đình (Đền) Nội Bình Đà thờ Đức Quốc Tổ Lạc Long Quân là một trong những di sản tiêu biểu, độc đáo, đã được Nhà nước công nhận Di tích cấp quốc gia lần thứ nhất năm 1985 và được công nhận là Di tích lịch sử-văn hóa quốc gia năm 1991.

Đặng Tú, bộ môn KTXD

Nguồn: Đại học xây dựng