Không giống như nhiều loài động vật có vú, cá và chim có sức lôi cuốn và có được sự quan tâm của cộng đồng cùng kinh phí bảo tồn, ký sinh trùng được coi là thứ cần diệt trừ và chắc chắn không phải là thứ cần bảo vệ.
Nhưng chỉ 4% số ký sinh trùng biết có thể lây nhiễm bệnh cho
người, phần lớn thực sự đóng vai trò sinh thái quan trọng, như điều chỉnh số lượng
động vật hoang dã, thiếu ký sinh chùng có thể phát triển về quy mô và trở thành
vật mang dịch hại.
Nhưng đến nay chỉ có khoảng 10% ký sinh trùng được xác định
và hầu hết bị bỏ qua trong các hoạt động nghiên cứu và bảo tồn.
Một nhóm các nhà khoa học quốc tế muốn thay đổi điều đó. Khoảng
một chục nhà sinh thái học ký sinh hàng đầu, trong đó có phó giáo sư Chelsea
Wood thuộc Đại học Washington, đưa ra kế hoạch bảo tồn ký sinh trùng toàn cầu đầy
tham vọng, được xuất bản trên tạp chí Bảo tồn Sinh học (Biological Conservation).
Bà Wood, phó giáo sư tại Trường Khoa học Thủy sản và Ngư
nghiệp UW cho biết: “Ký sinh trùng là một nhóm loài vô cùng đa dạng, nhưng xã hội
không công nhận giá trị của sự đa dạng sinh học này”.
“Mục đích then chốt của
bài báo này nhấn mạnh, chúng ta đang đánh mất ký sinh trùng với những chức năng
cân bằng sinh thái của chúng mà thậm chí không nhận ra ý nghĩa của vấn đề này”.
Các tác giả đề xuất 12 mục tiêu cho thập kỷ tới nhằm thúc đẩy
sứ mệnh bảo tồn đa dạng sinh học ký sinh trùng bằng sự kết hợp giữa nghiên cứu,
vận động bảo tồn và quản lý.
Skylar Hopkins, trợ lý giáo sư tại Đại học Bang North
Carolina, đồng chủ nhiệm dự án và báo cáo khoa học nhấn mạnh: “Mặc dù chúng ta
biết rất ít hoặc không biết gì về hầu hết các loài ký sinh trùng, nhưng chúng
ta vẫn có thể hành động ngay bây giờ để bảo tồn đa dạng sinh học ký sinh trùng”.
Mục tiêu tham vọng nhất trong báo cáo khoa học này là mô tả
một nửa số ký sinh trùng trên thế giới trong vòng 10 năm tới. Các nhà nghiên cứu
cho biết, cung cấp mô tả phân loại học cho phép đặt tên các loài, đây là phần
quan trọng nhất của quá trình bảo tồn, duy trì các ký sinh trùng, đảm bảo cân bằng
sinh thái.
Colin Carlson, đồng trưởng dự án khác và là trợ lý giáo sư tại
Đại học Georgetown cho biết: “Nếu các loài kỹ sinh trùng không có tên và không
được mô tả chức năng, chúng tôi không thể cứu và bảo vệ được.
“Trong nhiều thập kỷ
qua, chúng ta đã đặt tên và mô tả hầu hết các loài động vật và thực vật, nhưng
các nhà khoa học mới chỉ phát hiện một phần rất nhỏ ký sinh trùng trên hành
tinh.
Ký sinh trùng sống ở những giới hạn tận cùng của thế giới:
biển sâu, trong không gian sâu thẳm vũ trụ và ở khắp mọi nơi trên thế giới, sinh
sống trong và ngoài mọi loài trên Trái đất. "
Trong bản báo cáo quan trọng này, các nhà khoa học nhấn mạnh
rằng, không có ký sinh trùng gây bệnh lây nhiễm với người hoặc động vật thuần
hóa được đưa vào kế hoạch bảo tồn của họ. Những ký sinh trùng gây hại cần được
kiểm soát chặt chẽ để bào vệ sức khỏe con người và động vật.
Bài báo khoa học là một phần của toàn bộ ấn phẩm đặc biệt,
được xuất bản phục vụ cho việc bảo tồn ký sinh trùng. Phó giáo sư Wood cũng là
tác giả chính của một nghiên cứu trong tập hợp những nghiên cứu khoa học, cho
thấy phản ứng của ký sinh trùng đối với sự thay đổi môi trường có thể rất phức
tạp.
Thế giới đang thay đổi có thể sẽ chứng kiến sự bùng phát của
một số ký sinh trùng và sự tuyệt chủng hoàn toàn của những loài ký sinh trùng
khác.
Wood nói: “Chúng ta cần nhận ra rằng sẽ có sự đa dạng trong
các phản ứng giữa các nhóm ký sinh và không nên coi thường tình huống một số
loài ký sinh trùng đang dần bị tuyệt chủng hoặc sắp gây ra một đợt bùng phát lớn.
Ký sinh trùng thường cần hai hoặc nhiều loài vật chủ để hoàn
thành vòng đời của chúng. Ví dụ, một số ký sinh trùng đầu tiên lây nhiễm cho cá
hoặc động vật lưỡng cư, nhưng phần cuối phải truyền sang loài chim để sinh sản
và nhân rộng.
Tự nhiên đã đảm bảo rằng quy trình vòng đời này xảy ra thông
qua những phương cách khéo léo, Wood giải thích, thường là bằng cách khiến cho
những vật chủ đầu tiên có những hành vi hoặc vết thương khiến loài chim dễ dàng
ăn thịt. Bằng cách này, ký sinh trùng sau đó truyền sang một con chim nào đó để
sinh sản, nhân rộng chủng loài.
Nhằm xác định được những thay đổi đối với ký sinh chùng,
Wood và các đồng nghiệp đã trực tiếp nghiên cứu, điều gì sẽ xảy ra với sự phong
phú của ký sinh trùng nếu hệ sinh thái nơi chúng sinh sống thay đổi.
Các nhà khoa học thiết kế một thử nghiệm trên 16 ao thuộc khu
vực Vịnh Đông ở trung tâm California. Trong một nửa số ao, họ lắp đặt các cấu
trúc như chuồng chim, vị trí chim đậu
trên mặt nước và vịt trời mồi (giả) nhằm thu hút nhiều chim đến hơn. Bằng cách
này nhóm nghiên cứu tạm thời thay đổi hệ sinh thái tự nhiên và tăng cường đa dạng
sinh học trong các ao.
Sau một vài năm, các nhà nghiên cứu tiến hành phân tích sự
đa dạng sinh học của ký sinh trùng ở mỗi ao trong số 16 ao. Những gì họ tìm thấy
là một gói sự pha trộn các loại ký sinh trùng: Một số loài ký sinh phản ứng với
sự tăng cao đa dạng sinh học của loài chim, suy giảm số lượng.
Nhưng các loại ký sinh trùng khác lại tăng số lượng khi sự
đa dạng sinh học của chim tăng lên. Từ kết quả thu được, các nhà khoa học kết
luận rằng, khi đa dạng sinh học thay đổi - do biến đổi khí hậu, áp lực của phát
triển hoặc những lý do khác nhau – các loại ký sinh trùng cũng có những phản ứng
khác nhau, ngay cả đối với những sinh vật sống cùng một hệ sinh thái.
Theo các lý thuyết truyền thống, lĩnh vực sinh thái bệnh học
giả định một trong hai hướng phát triển. Sự suy giảm số lượng của một loài ký
sinh chùng này đi cùng với sự gia tăng loại ký sinh trùng khá. Điều đó có nghĩa
là thế giới đang đi đến một tương lai nhiều bệnh tật, nguy cơ bùng phát đại dịch
lớn khi một số loài ký sinh trùng tuyệt chủng. Bà Wood giải thích, trên thực tế
hai xu hướng này cùng xảy ra đồng thời.
Bà nói: “Thí nghiệm đặc biệt này cho thấy, chúng ta cần phải dự đoán cả hai xu hướng
trong tương lai, tất cả đều cùng xảy ra. Mấu chốt hiện nay là tìm ra những đặc
điểm để dự đoán, loại ký sinh trùng nào sẽ suy giảm và ký sinh trùng nào sẽ
tăng lên để, đối phó với sự mất cân bằng sinh học.”
Phòng thí nghiệm của Wood hiện đang giải quyết vấn đề đó,
xây dựng lại lịch sử phát triển của ký sinh trùng theo thời gian, ghi lại trình
tự loại ký sinh trùng nào tăng nhiều và loại nào giảm.
Nhưng cho đến nay, hầu như không có hồ sơ lịch sử nào về ký
sinh trùng và nếu không có cơ sở dữ liệu này, rất khó để biết cách bảo tồn các
loại ký sinh trùng cần thiết.
Một trong những giải pháp được đề xuất là, các nhà nghiên cứu
mổ xẻ những mẫu vật của bảo tàng cá, xác định và đếm các loại ký sinh trùng
khác nhau được tìm thấy trong các mẫu vật ở những địa điểm và thời gian khác
nhau.
Phó giáo sư Wood giải thích: “Những động vật ngâm trong chất
lỏng chua (giấm) giống như viên nang thời gian của ký sinh trùng. Chúng tôi có
thể mổ chúng ra, xác định những ký sinh trùng lây nhiễm cho một con cá trước
khi chết. Bằng cách này, chúng tôi có thể tái tạo và phục hồi thông tin mà trước
đây chúng tôi không nghĩ là có thể có được ”.
Sự bùng phát đại dịch mới như Covid – 19 cho thấy giá trị
quan trọng của nghiên cứu này, sự mất cân bằng sinh thái khiến một số loại ký
sinh trùng suy giảm và tuyệt chủng, nhưng lại khiến một số loài khác phát triển
mạnh cả về số lượng và chất lượng, có thể gây nguy hiểm, lây nhiễm cho người và
động vật. Thực tế này đòi hỏi phải có sự nghiên cứu sâu sắc, duy trì và bảo tồn
các loại ký sinh trùng có ích, có nghĩa là bảo vệ môi trường sống của con người
và vật nuôi.