Bất tử danh tướng Hùng Linh Công sinh ra và hóa ở vùng đất Hiệp Hòa, Bắc Giang, thờ phụng ở Đền IA (Yên Sơn linh tích) đến nay khoảng 3700 năm.

Theo truyền thuyết và các tài liệu thư tịch cổ, đời Hùng Vương thứ VI, quan xứ Kinh Bắc là Hùng Nhạc hơn 60 tuổi, vợ ngoài 40 tuổi, vẫn chưa có con trai. Ngày đầu xuân, ông bà đi vãn cảnh trên dòng sông Như Nguyệt (sông Cầu), qua vùng núi thì trời tối. Họ vào đền Y Sơn nghỉ, lễ phật cầu phúc.

Đêm ấy xảy ra thần mộng, từ đó, phu nhân có thai. 12 tháng sau, nhằm vào ngày 12/10 năm Đinh Hợi, bà sinh ra con trai "tay chân mập mạp, hình dong tựa lân hổ, cốt cách tựa bách tùng". Ông bà đặt tên là Hùng Linh Công.

Hùng Linh Công khôi ngô tuấn tú, văn võ song toàn, 15 tuổi cao 9 thước, hàm én, mắt phượng, mày ngài. Đôi vai có thể đỡ trăm cân đá rắn, lại tỏ ra là thiên tư hiểu biết, đức độ hơn người.

Một hôm, muốn trực tiếp xem sự thật của tin đồn, vua Hùng truyền chỉ gọi Linh Công vào triều để thử tài. Linh Công đối đáp trôi chảy về quản quân, trị nước, an dân, được vua xuống chỉ giao làm Bồ Thống.

Tương truyền, lúc bấy giờ, nhiều nơi thường có hổ dữ hại dân. Vua bèn sai Linh Công đem 500 binh mã vào nơi núi cao, rừng sâu để trừ diệt.

Khi quân của Linh Công đến giáp giới ngọn núi nào, hổ dữ nơi ấy đều gầm gào ra tự phục. Chỉ sau 5 tháng, tất cả hổ dữ đều bị bắt sống. Từ đó, nhà nhà được yên ổn. Vua phong cho Hùng Linh Công làm Thống quốc quân giám tả phụ, trông coi xứ Kinh Bắc.

Lúc bấy giờ, giặc Ân từ phương Bắc kéo sang xâm lược nước ta. Thế giặc rất mạnh, nhân dân nhiều vùng bị cướp phá, tướng sĩ triều đình hao tổn nhiều. Trước tình thế nguy nan, vua cho triệu Hùng Linh Công về triều. Linh Công tâu rằng "vua sai tới đó không dám từ nan. Đất này đánh thì khó, giữ thì dễ do dựa vào mép sông, có thế ỷ dốc".

Vua liền ban cho Hùng Linh Công một thanh kim đao và 3 vạn binh mã đi tiên phong cự chiến. Hùng Linh Công vâng mệnh, bái tạ trước thềm rồng, lĩnh chỉ điều quân đánh giặc. Khi đến đất Hiệp Hòa, danh tướng còn chiêu mộ thêm hàng trăm dân khỏe mạnh. Linh Công trú quân tại đây, kiên trì giữ vững để bồi dưỡng binh sĩ trước khi xuất quân đánh trận.

Cũng theo truyền thuyết, sau khi Linh Công xuất binh, vua cho lập đàn tế trời đất. Ba ngày sau, gió mưa bỗng nổi đùng đùng, trời đất tối tăm, một ông già cao 9 thước xuất hiện. Vua cẩn mời vào nội điện hỏi việc dẹp giặc ngoại xâm, ông lão nói "nếu cầu được bậc hiền tài thì giặc Ân sẽ bình được".

Cho rằng đó là Lạc Long Quân hạ phàm phù hộ cháu con, vua rất mừng, lệnh cho sứ giả đi cầu người tài trong thiên hạ. Cuối cùng, triều đình tìm được Phù Đổng Thiên vương Thánh Gióng.

Khi thấy Thánh Gióng đến, Hùng Linh Công liền xuất binh tiếp ứng. Đến chân núi, các đạo quân hợp binh đánh một trận lớn với giặc, đất trời mù mịt, giặc Ân tan vỡ, bỏ chạy tán loạn.

Đánh tan quân giặc, Thánh Gióng tới Sóc Sơn bỏ áo giáp lại, cưỡi ngựa bay về trời. Hùng Linh Công cũng lui quân về xã Hiệp Hòa.

Vào ngày 8/8, trời đổ mưa, chợt nghe ba tiếng sét lớn, binh sĩ, nhân dân hoảng hốt chạy ra xem thấy Hùng Linh Công cưỡi trên con hổ đen, tay cầm thanh Kim đao từ từ bay lên, đến đầu núi thì biến mất.

Nhân dân lập đền thờ cúng, đồng thời làm biểu tấu lên vua. Vua sai trăm quân đem sắc chỉ, mũ áo đến nơi làm lễ và truyền cho chúng dân tu sửa nơi đền miếu tế tự hương hỏa, lại sắc phong mỹ tự "Y Sơn linh tích đại vương". Đồng thời, vua cho phép xã Hiệp Hòa được phụng tế, hàng năm sai trăm quan về tế lễ.

Trong "Ngọc phả quốc lục" có ghi hàng năm có 10 ngày lễ tại Đền IA, về sau chỉ còn duy trì đều đặn ba ngày lễ: Lễ hội "Phu nhân thánh mẫu" ngày 15 - 16 - 17 tháng 1 âm lịch (người dân thường gọi là Lễ hội chùa IA), Lễ Thánh sinh ngày 12 tháng 10, Lễ Thánh hóa ngày 8 tháng 8. Lễ hội Chùa IA với các nghi thức tế lễ, dẫn rước hấp dẫn cùng các trò chơi dân gian đã được so sánh với Hội Phủ Rầy của Nam Định: "Vui nhất là Hội Phủ Rầy, Vui thì vui thật chẳng tầy Hội IA ".

Ngay từ thời Hùng Vương thứ 6 hàng năm xuân thu nhị kỳ vào ngày mùng 2 tháng 2 và ngày 12 tháng 8 vua sai trăm quan về tế lễ ở Đền IA (Đoạn 26), các triều đại phong kiến sau này cũng vậy (cuối Đoạn 28, cuối Đoạn 32), đó là quốc tế thể hiện đạo lý uống nước nhớ nguồn của cha ông chúng ta. Rất tiếc vào thời đại chúng ta hiếm người biết đến nhân vật lịch sử Hùng Linh Công, người có công lớn với dân tộc.

  Đền Y Sơn hay còn gọi là Đền Ia. Đền Y Sơn thờ Đức thánh Hùng Linh Công - Người có công dẹp giặc Ân cứu nước, được nhân dân trong vùng ngưỡng vọng, thờ phụng từ lâu đời.

 

Cách thị trấn Thắng - trung tâm huyện Hiệp Hòa 7 km về phía Tây, Đền Y Sơn được xây dựng dưới chân núi Ia, thuộc xã Hòa Sơn, huyện Hiệp Hòa, tỉnh Bắc Giang. Đền nằm trong quần thể Di tích lịch sử Văn hóa Y Sơn bao gồm đền Hạ, đền Thượng, giếng Tiên và chùa. Cả 3 nơi này đều gắn liền với sự tích đức thánh Hùng Linh Công – Người có công dẹp loạn Lang Thú hổ báo và đánh giặc Ân cùng với Đức Thánh Gióng vào thời kỳ Hùng Vương thứ 6. Đền được nhà nước cấp Bằng công nhận di tích lịch sử - văn hóa năm 1994.

  Ngày chính hội. Từ sáng sớm, rất đông người dân trong vùng, du khách thập phương khắp nơi đã tập trung đầy đủ tại khu đền thờ thánh Hùng Linh Công. Sau khi làm lễ tại đền, tất cả lại rước kiệu sang chùa cùng hai cỗ ngựa thần bằng gỗ.

Điểm đặc trưng của Lễ hội Y Sơn là dùng cây chuối có cắm những bông hoa làm bằng tre để rước vào đền thờ, mà những người dân ở đây quen gọi những bông hoa tre này là bông dò. Không năm nào ở lễ hội Y Sơn lại thiếu những bông dò như thế.

Cụ Hoàng Văn Đến, năm nay đã trên 80 tuổi, là thành viên Ban Quản lý Đền – Chùa Y Sơn cho biết: Bông dò này rất độc đáo bởi chỉ ở riêng lễ hội Y Sơn mới có. Lễ hội Y Sơn mở ra đầu mùa xuân - mùa của muôn vàn vạn vật, cỏ cây, hoa lá đua nhau đâm chồi, nảy lộc. Bông dò đại diện cho bốn mùa Xuân, Hạ, Thu, Đông, mùa nào cũng thơm hoa, ngọt trái, và cũng là đại diện về tâm linh.

Nếu như có bông dò này trong các gia đình thì gia đình nào cũng được có các cụ thọ từ 70 tuổi trở lên. Đối với nông nghiệp, bông dò thể hiện mùa màng tươi tốt.

Người được chọn làm bông dò phải ở trong gia đình hoàn hảo, ông bà song toàn, con cháu học hành tiến bộ, nếu về tâm linh là có nếp, có tẻ. Cây tre được chọn gót bông dò là tre bánh tẻ, từ gốc đến ngọn lẻ đốt, không có kiến mọt trong các đốt, bởi vì đây thuộc về tâm linh đặc biệt, do vậy, lộc là lộc của Thánh ban cho muôn dân.

Khi tế lễ xong, những bông dò đó phân phát về các thôn để biếu các cụ cao tuổi, còn tiếp đến là người dân và du khách, ai có tấm lòng thành kính thì đều có thể xin bông dò mang về nhà. Nếu ai đến chậm không xin được dò thì khi ra về cứ áy náy không yên, tự nhủ sang năm sẽ phải đi thật sớm để xin bằng được.

Sau lễ cúng dò là lễ cuốn cờ đập đất. Tất cả các quan viên ở các giáp mang theo cờ quạt, chiêng trống, mặc áo quấn khăn theo nghi thức truyền thống, kéo quân đến một khoảng đất rộng gần một mẫu. Đoàn quân đi theo hình vành chảo cuốn ba vòng, vừa đi vừa nổi chiêng trống rầm rộ.

Ngoài những cuộc tế lễ, dẫn rước theo nghi lễ cổ truyền, hội Y Sơn còn tổ chức nhiều trò chơi dân gian như đánh đu, bịt mắt bắt dê (con dê thật), nhảy phỗng, cờ người, diễn tuồng, hát chèo và nhiều trò chơi khác.

Nhưng có lẽ, sau khi vào chùa tế lễ, điều mà du khách thích nhất vẫn là đi tham quan, thưởng ngoạn phong cảnh ở núi IA, bởi toàn khu vực núi IA được trồng rất nhiều cây thông đã được vài chục năm tuổi.

Quanh năm quả núi xanh ngát, cây thông tỏa bóng mát khắp nơi. Trên đỉnh ngọn núi cao nhất có Đền thờ sơn thần và Giếng nước tiên, vào ngày lễ hội du khách đến đây để cầu may mắn.