Đền – chùa Tó nằm trên đường Cao Lỗ, cạnh chợ Tó thuộc xã Uy Lỗ – xã trung tâm của huyện Đông Anh, một vùng đất đậm đặc các di chỉ khảo cổ học, có niên đại sớm, được tạo dựng, phát triển và gắn bó mặt thiết với nhà nước Âu Lạc của An Dương Vương.

Những địa danh quen thuộc như Oai Lỗ, Cường Lỗ, Kính Lỗ, Uy Lỗ đều gắn liền với những câu chuyện nỏ thần giúp vua diệt giặc, bảo vệ giang sơn gấm vóc Lạc Hồng.

Đền Tó thờ hai vị thành hoàng, cũng là hai vị vua nổi danh trong lịch sử dân tộc là An Dương Vương của nhà nước Âu Lạc và thế kỷ 3 Tr.CN và Triệu Việt Vương (Triệu Quang Phục) ở thế kỷ VI với trận chiến Đầm Dạ Trạch nổi tiếng.

Lai lịch và công tích của hai vị, ngoài thần phả còn được chép trong chính sử một cách khá đầy đủ, ít mang yếu tố huyền thoại.

Thục Phán, một thủ lĩnh người Âu Việt ở miền núi, vào nửa sau thế kỷ 3 Tr.CN, nhân triều đại cuối cùng của nhà Hùng Vương suy yếu đã phái nhiều đạo quân tiến đánh kinh đô Văn Lang (Lâm Thao – Bạch Hạc), dựng nước Âu Lạc, tự xưng là An Dương Vương và dời đô xuống miền Cổ Loa.

Trên cơ sở phát triển kinh tế văn hóa, nước Âu Lạc đã có bước tiến về kỹ thuật quốc phòng. Bên cạnh cung tên, người Âu Lạc đã chế tạo được loại nỏ một lần bắn được nhiều phát. Đó là vũ khí lợi hại và do đó đã được thần thánh hóa (nỏ thần). Ngoài ra, người Âu Lạc đã sáng tạo nên một kỳ công về kỹ thuật quốc phòng, đó chính là thành Cổ Loa.

Vị vua thứ hai được thờ ở đền Tó là Triệu Việt Vương (Triệu Quang Phục), là con Triệu Túc, người huyện Chu Diên, sức mạnh uy hùng, theo Nam Đế đi đánh giặc có công, làm Tả tướng quân. Khi Nam Đế mất, ông xưng vương đóng đô ở Long Biên, sau đổi sang Vũ Ninh, ở ngôi 23 năm.

Đền Tó là trung tâm sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng của nhân dân trong làng từ xưa đến nay. Qua các tư liệu và văn bia còn lưu giữ tại đền có thể khẳng định ngôi đền được xây dựng từ thời Lê, trải qua nhiều lần trùng tu vẫn mang kiến trúc truyền thống. Hiện ngôi đền vẫn giữ được kiến trúc thời Nguyễn.

 

 

 

 

 

 

 

Đền Tó được xây dựng tại trung tâm làng Tó, có quy mô kiến trúc vừa phải và khá hoàn chỉnh gồm tam quan, tiền tế, bái đường và hậu cung. Kiến trúc của ngôi đền tuy không còn bảo lưu được đầy đủ và bề thế cổ kính như xưa, song những gì còn lại và phần mới được trùng tu vẫn giữ được những đường nét của thế ký XIX.

Ngoài những mảng chạm khắc đẹp trên gỗ, đền Tó còn được tô điểm bằng những linh vật, hoa lá đắp vữa trên cổng tam quan, bờ nóc, bờ chảy… Dưới bàn tay khéo léo của người thợ, trang trí trên kiến trúc đền Tó trở nên lung linh, thể hiện sức sống bền lâu của nghệ thuật truyền thống dân tộc.

Bộ sưu tập di vật tại đền khá phong phú, đa dạng, đáng chú ý là tấm bia đá có niên hiệu Cảnh Thịnh (năm 1800). Hệ thống hoành phi, câu đối, long ngai, bài vị, tượng thờ là những tư liệu quý giá để tìm hiểu nghiên cứu về nghệ thuật dân gian qua từng thời kỳ lịch sử của dân tộc.

Chùa Tó tên chữ là Khánh Sơn Tự. Ngoài thời Phật, chùa còn thờ đức thánh Trần Hưng Đạo, một vị tướng tài ba có công lớn trong sự nghiệp đánh giặc Nguyên giữ yên bờ cõi. Việc thờ Đức Thánh Trần – vị thánh có sức mạnh siêu nhiên nhằm gửi gắm lòng tin và cầu mong sự che chở phù hộ cho dân khang vật thịnh, cuộc sống yên bình.

Chùa Tó tọa lạc trong khu vực cư trú đông đúc của chợ Tó. Ngoài phần kiến trúc, di tích có khuôn viên cây xanh bao quanh tạo cảnh quan và sự thanh tịnh nơi cửa thiền.

Giá trị nghệ thuật của di tích thể hiện tập trung qua hệ thống tượng tròn, được tạo tác công phu, mỗi pho tượng thể hiện tính cách riêng, làm cho con người khi đứng trước mỗi pho tượng đều cảm nhận được khí thiêng từ những ánh mắt, nụ cười của đức Phật.

Các tượng Thánh Mẫu ở chùa Tó mang đẹp nét dân dã, tràn đầy tính nhân văn, mang những giá trị điển hình của điêu khắc tượng mẫu dân gian truyền thống thế kỷ XIX.

Nghệ thuật chạm khắc gỗ trong chùa được tập trung ở một số chi tiết như đầu dư, khám thờ. Trong các họa tiết trang trí, đề tài quen thuộc được diễn tả nhiều nhất là hình ảnh rồng, là nhân tố thiết yếu của nhà nông cầu mong mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt.

Đền – chùa Tó nằm trong vùng đất của Kinh đô Cổ Loa xưa. Nơi đây Vua Thục từng nghỉ chân hạ trại trước khi định đô ở Cổ Loa. Người dân làng Tó luôn tự hào mình được sống trên mảnh đất có lịch sử hàng ngàn năm. Mặc dù cho qua trình đô thị hóa diễn ra nhanh trên quê hương Oai Lỗ nhưng chính quyền và nhân dân luôn quan tâm gìn giữ, bảo vệ phát huy giá trị của di tích để xứng đáng là nơi duy nhất của huyện Đông Anh thờ hai Vua.

Đền – chùa Tó đã được UBND thành phố Hà Nội cấp bằng xếp hạng Di tích lịch sử văn hóa năm 1999./.