Từ lâu vùng đất An Lạc đã trở thành huyền thoại : Đồng Đình, núi Cao Hiệu, Lò văn, Nội xưởng, Bàn cung, Nền bà chúa … đâu đâu vẫn như còn hơi ấm những dấu chân của vua Lê Đại Hành trong công cuộc “Phá Tống bình Chiêm” và dòng “sông trăng” mãi còn âm vang cùng biết bao truyền tích về sự sinh hoá của năm vị Tôn thần.

Đền Cao là nơi thờ Vương Đức Minh - Thiên Bồng Đại tướng quân Đại vương, là một di tích lịch sử đã có từ rất lâu, nằm trên đỉnh núi Thiên Bồng, giữa cánh rừng lim già cổ thụ hàng trăm năm tuổi.

Ngôi đền này đền Cả và đền Bến Cả, đền Bến Tràng đã tạo nên một cụm danh lam thắng cảnh gắn liền với cuộc đời của 5 vị tướng là 5 anh em ruột nhà họ Vương đã có công lớn trong việc trợ giúp vua Lê Đại Hành đánh tan quân xâm lược Tống vào năm 981: Vương Đức Xuân, Vương Đức Minh, Vương Đức Hồng, Vương Thị Liễu và Vương Thị Đào. Qua một giai đoạn thời gian, cuộc đời và chiến công của những vị danh tướng này đã được bà con nhân dân huyền thoại hóa lên để bày tỏ lòng tôn kính và được truyền tụng cho đến tận hôm nay.

Truyện kể rằng, vào một đêm giông tố bỗng nổi lên sấm sét ầm ầm sáng cả một vùng Dược Đậu trang, trong giây lát năm anh em họ Vương đã biến vào ánh chớp để lại trần gian muôn nuối tiếc.

Được tin nhà vua vô cùng thương xót, liền cho lập đền, cắt ruộng công dùng vào việc đèn hương thờ phụng mãi về sau, cho mở lễ hội từ ngày 21 đến ngày 25 tháng giêng âm lịch hàng năm và phong Thượng Đẳng Thần cho 5 anh em. Các triều đại tiếp theo đều có sắc phong thêm mỹ tự. Hiện trong đền Cao còn lưu giữ được 12 đạo sắc.

Tuy năm anh em họ Vương đã về trời nhưng tình cảm của các vương thần với di tích đền Cao thì mãi mãi còn ấm áp trong lòng dân tộc.

Trải qua thăng trầm của lịch sử, đến thời nhà Nguyễn, đền Cao được trùng tu theo kiến trúc kiểu chữ Tam và giữ nguyên trạng cho đến nay, gồm:

3 gian tiền tế

2 gian trung từ

1 gian hậu cung

Ngăn cách giữa các gian trong đền là một lạch nước, rộng chừng 10cm. Đây được xem như biên giới của người đi lễ, vãn cảnh. Những vị khách từ xa đến đây thường được nhắc nhở cẩn thận để không phạm vào điều cấm kỵ này.

Tuy nhỏ nhưng đền Cao mang nét cổ kính trang nghiêm bởi lối kiến trúc mang đậm dấu ấn lịch sử. Ở phía ngoài nhìn lên mái ngói đền có những đầu đao cong vút, trên mái là bức phù điêu lưỡng long chầu mặt trời, trước sân thờ voi đá, ngựa đá.

Bên phải đền về phía Tây là khu Từ Chỉ nằm dưới bóng mát của những cây lim có tuổi đời lên đến 800 năm - là nơi diễn ra các nghi lễ linh thiêng như lễ xin Trùm, lễ dâng hương Thập nhị gia tiên, lễ rước truyền thống,... Trong đền hiện còn nhiều cổ vật, đồ thờ tự có giá trị như bia, long đao, bát bửu, các bức đại tự, câu đối,... Đặc biệt trong hậu cung đền hiện còn lưu giữ nguyên vẹn 12 đạo sắc phong qua các triều vua.

Những tập tục linh thiêng

Theo tục lệ đền Cao, ngày 15 tháng 3 âm lịch hàng năm gọi là ngày “phơi sắc”. Những đồ thờ trong gian hậu cung được đem ra phơi. Điều đặc biệt là dù những ngày trước có mưa to gió lớn thế nào nhưng đúng ngày 15 tháng 3 nhất định sẽ có nắng để phơi. Theo ghi nhận của người dân quanh đền, hàng chục năm nay không năm nào không phơi được sắc.

Không như những ngôi đền khác, đền Cao không thờ tượng mà thờ bài vị của thần. Bài vị được khoác áo, gọi là áo ngự, đội mũ giống như tượng thật. Mỗi năm vào ngày 21 tháng Giêng âm lịch, áo ngự được thay mới. Khi thay áo, chiếc áo cũ được cắt nhỏ thành hàng trăm mảnh nhỏ coi như bùa bình an phát cho người dân và khách thập phương về dự lễ.

Một trong những nguyên tắc được tuân thủ nghiêm ngặt trong hơn 1000 năm qua là khi thắp hương trong đền Cao chỉ được thắp hương màu đen. Đây là tập tục bắt buộc đối với người dân và du khách khi tới đền Cao. Sở dĩ có tập tục này vì thời điểm 5 vị tướng quân họ Vương giúp vua đánh tan quân xâm lược và được phong tước hiệu, khi đó 5 ngài vẫn chưa mãn tang cha mẹ.

Do vậy, tục thắp hương đen trong đền tượng trưng cho 5 vị mặc quần đen, áo đen để tang cha mẹ, thể hiện lòng chí hiếu của con cái. Ngoài thắp hương đen, lễ dâng và thờ trong đền chỉ dùng lễ chay.

Tục truyền rằng, khi xưa cha mẹ của 5 anh em họ Vương khi lập đàn cầu tự cũng thắp hương đen, cúng lễ chay. Khi cha mẹ mất, 5 người con để tang cha mẹ cũng chỉ thắp hương đen và cúng lễ chay. Phong tục thắp hương đen và thờ lễ chay là nét độc đáo còn truyền cho tới ngày nay ở đền Cao.

Lễ Xin Trùm

Dịp lễ này thu hút khách thập phương ghé thăm vào hàng năm. Lễ hội này ra đời từ khi đền được xây dựng và đã duy trì được hơn 1000 năm và sau hơn 10 bị gián đoạn, đến năm 2010 lễ hội này mới được phục dựng. Lễ hội này diễn ra vào ngày 15 tháng 10 âm lịch hàng năm.

Lễ xin trùm là một nghi lễ rất linh thiêng được cử hành vô cùng khắt khe. Trong ngày lễ chính, trong đền được trang hoàng rất ấn tượng. Ở giữa nơi hành lễ là một tấm biển lớn có dòng chữ “Lễ Xin Trùm”. Từ 5h sáng, bài vị, kiệu và lọng của 5 vị thánh, đền Cả (nơi thờ 2 vị),  đền Cao, đền Bến Cả và đền Bến Tràng cùng cỗ chay: hoa quả, bánh kẹo, cơm trắng, chè đông và bánh dày đã được các quan đám và dân làng rước đến nơi hành lễ trong hồi chiêng trống ngân vang. Cả 5 đoàn rước từ 5 hướng cùng đổ về nơi hành lễ.

Để đứng ra lo liệu việc đền hàng tháng, hàng năm, làng sẽ cử ra 1 cụ trùm và 5 vị quan đám. Những người được chọn thường là các bậc cao niên trong làng, là người đức độ, con cháu hiếu thảo, gia đình thuận hòa và đặc biệt là gia đình không chịu tang. Mỗi tháng, sáu cụ trên phải trai giới ăn chay từ ngày 13 đến ngày 15 và từ ngày 29 đến ngày mồng 1 âm lịch trước khi tiến hành làm lễ.

Riêng ông trùm sẽ đảm nhiệm vai trò của mình cho đến lúc gia đình có tang hoặc qua đời thì mới thôi. Khi đó, lễ xin trùm lại được tổ chức nhưng chỉ tiến hành vào ngày 15/3 hoặc 15/10 âm lịch.

Nghi lễ xin trùm diễn ra một cách nghiêm trang và mang màu sắc tâm linh. Người được chọn phong trùm là người đã được chọn kỹ càng trong các Lềnh.

Lễ hội đền Cao tổ chức trong 5 ngày, từ ngày  21 đến 25 tháng giêng âm lịch hằng năm, nhằm suy tôn Thành hoàng làng cùng năm danh vị tướng họ Vương. Trong ngày hội ban tổ chức còn tổ chức nhiều hoạt động vui chơi để người dân tham dự và sinh hoạt như lễ du tiên, cướp cờ,  vật, kéo co, cờ người, thi bánh dày, chè đông.

Với hiện trạng của khu di tích và các lễ hội, đặc biệt nhất là lễ xin trùm, được người dân bảo tồn và giữ gìn vẫn còn khá nguyên vẹn, lễ hội đền Cao đã được Sở Văn hóa-Thể thao -Du lịch đánh giá là một trong những lễ hội cổ truyền nổi bật của tỉnh Hải Dương.

Lễ hội Đền Cao

Tại Đền Cao hàng năm thường có nhiều hoạt động đặc sắc, hấp dẫn về cả phần lễ và phần hội, lôi kéo rất nhiều du khách từ mọi miền đất nước đổ về tham quan và tham gia.

Về phần lễ có nhiều hoạt động nghi lễ trang trọng như: lễ mộc dục, lễ rước kiệu từ đền Cao, đền Bến Cả, đền Bến Tràng về đền Cả, lễ tế hội đồng, lễ khai hội truyền thống đền Cao, lễ rước bộ, lễ tế yên vị, lễ ban “Khước Thánh”, lễ tế đập đất, vật đập đất...

Về phần hội diễn ra nhiều hoạt động văn hóa, văn nghệ, thể thao và trò chơi dân gian đặc sắc, hấp dẫn như: Hội thi giã bánh giầy, nấu chè kho; biểu diễn nghệ thuật mừng lễ hội; biểu diễn nghệ thuật Múa rối nước; tổ chức các trò chơi dân gian như: kéo co, nhảy bao bố; giải vật truyền thống.