Lần tìm dấu tích lịch sử, trước thời nhà Triệu chưa có nguồn sử liệu chứng minh tổ chức xã hội của người Việt đạt đến trình độ nào nhưng chắc chắn trước khi Triệu Đà nhất thống Âu Lạc, dân cư bản địa đã có một nền văn minh rực rỡ, bằng chứng còn lưu lại ở một số di tích lịch sử như đền Đồng Xâm (xã Hồng Thái, huyện Kiến Xương), đền Cọi, làng Hội Khê, xã Vũ Hội, huyện Vũ Thư...

Đền Đồng Xâm với tổng thể khoảng 1.000m² xây dựng có 12 hạng mục kiến trúc, trong đó đáng chú ý nhất là tòa hậu cung nơi Thánh Triệu Đà và Trình Thị Hoàng Hậu ngự. Tòa hậu cung đền Đồng Xâm được cấu trúc thành hai bộ phận liên hoàn là tòa điện năm gian nối với gian trung tâm, phần “chuôi vồ” được tôn cao để đặt khám gian.

Mặt tiền đền Đồng Xâm đắp nổi ba chữ “Nhất thống thủy” bằng gốm sứ cổ xưa. Đây là ý của tiền nhân nhắn nhủ hậu thế về dòng chảy lịch sử nước Việt. Hậu cung đền được bài trí công phu với nhiều đại tự, cuốn thư, câu đối cùng hệ thống y môn gỗ chạm tinh xảo.

Nơi đây cũng lưu giữ nhiều bài thơ, câu đối lưu bút danh bái đề của những danh sĩ nổi tiếng như Doanh điền sứ Nguyễn Công Trứ, tiến sĩ Doãn Khuê, phó bảng Vũ Tuân… 12 ô cửa hậu cung với hệ thống cánh cửa khay soi chỉ kép được chạm thủng với đề tài bát bửu, hoa văn, dây lá chữ triện… tạo cảm giác lâng lâng và khiến ta liên tưởng đến các triều đại phong kiến kế tiếp trong lịch sử nước Việt đều có những ghi nhận sâu sắc thiết chế văn hóa đền Đồng Xâm, khẳng định mối tình Triệu Vũ Đế (Triệu Đà) và Trình Thị Hoàng Hậu quê ở làng Đường Thâm (sau đổi thành Đồng Xâm), xã Hồng Thái, huyện Kiến Xương không chỉ là truyền thuyết. 

Cánh cửa hậu cung đền Đồng Xâm hé mở, bước vào chốn thiêng là nhìn ngay thấy một tác phẩm mỹ nghệ độc đáo mang đặc trưng của làng nghề chạm bạc. Khám gian được phong kín bằng những lá đồng chạm thủng với các đề tài từ linh, tứ quý, lưỡng long chầu nguyệt… Chốn thâm cung tĩnh mịch, huyền ảo trái ngược với cuộc sống ồn ào náo nhiệt bên ngoài, tượng Triệu Vũ Đế và Trình Thị Hoàng Hậu được đúc bằng đồng khảm vàng, thếp bạc ngồi bên nhau trong khám.

Căn cứ vào thần tích, sắc phong qua các triều đại phong kiến, câu đối, đại tự kết hợp với nguồn sử liệu từ truyền thuyết dân gian và các truyền ngôn trong vùng củng cố thêm các tồn nghi về Triệu Vũ Đế (Triệu Đà) đã từng tuần thú đến làng Đường Thâm thấy nàng Trình Thị nhan sắc đẹp tựa mây trời, nết na, đoan thục liền lấy làm vợ, phong làm Hoàng hậu và cho lập hành cung ở làng Đường Thâm.

Đền Đồng Xâm được xây dựng trên chính đất của hành cung Triệu Vũ Đế xây thuở xưa. Con cháu họ Triệu ở Đồng Xâm bao đời nay vẫn tự hào là dòng họ có nhiều người hiển đạt. Con cháu Hoàng hậu Trình Thị hầu hết nắm giữ trọng trách cầm ca chốn cung thành. 

Sau khi Trình Thị Hoàng Hậu mất, dân làng Đồng Xâm dựng một ngôi đền thờ những người ca công là con cháu họ Trình. Từ đó, ngày hội đền Đồng Xâm có lễ tế tổ nghề ca công (bây giờ gọi là hát ca trù).

Tục thi hát ca trù đền Đồng Xâm từ thuở xa xưa đã thu hút nhiều gánh hát ở nhiều vùng trong nước Việt đến dự hội, ca hát. Tan hội vẫn còn gánh hát ca trù lưu lại. 

Từ ngàn xưa, đền Đồng Xâm thờ Triệu Vũ Đế và Trình Thị Hoàng Hậu, đền đã được xếp hạng di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia. Tuy nhiên, vẫn còn một số người khi đến thăm đền còn hoài nghi về thời đại nhà Triệu. 

Thế kỷ XV, anh hùng dân tộc Nguyễn Trãi đã khẳng định trong Bình Ngô đại cáo: “Tự Triệu, Đinh, Lý, Trần chi triệu tạo ngã quốc/Dữ Hán, Đường, Tống, Nguyên nhi các đế nhất phương…”. Dịch là: “Từ Triệu, Đinh, Lý, Trần bao đời gây nền độc lập/Cùng Hán, Đường, Tống, Nguyên mỗi bên hùng cứ một phương…” để khẳng định chủ quyền độc lập dân tộc của Đại Việt với phương Bắc.

Theo sử cũ, vua Hùng thứ 18 không có con trai nối dõi đã nhường ngôi cho Thục Phán nên Đại Việt sử ký toàn thư chỉ chép ở phần ngoại kỷ (tức là theo truyền thuyết), còn Triệu Vũ Đế nhất thống sơn hà được chép trang trọng vào phần “bản kỷ” (chính sử), thừa nhận là triều đại đầu tiên của đất nước.

Các cụ ta xưa luôn tôn trọng lịch sử nên xây đền thờ Triệu Vũ Đế và Trình Thị Hoàng Hậu ở Đồng Xâm, nơi Triệu Vũ Đế (Triệu Đà) dựng xây hành cung và coi Triệu Vũ Đế là sự tiếp nối của vua Hùng, tuyệt nhiên không có việc phủ định quá khứ oai hùng của dân tộc, khẳng định đây là niềm tự hào vốn có từ bao đời, lưu truyền trong lịch sử, trong văn chương, trong đời sống tâm linh của người Việt.

 

Đền nằm bên con sông Vông hiền hòa. Ngôi đền này gắn liền với danh tiếng của nghề chạm bạc truyền thống đã hình thành từ mấy trăm năm nay ở địa phương.

Khi đến xã Hồng Thái để thăm đền Đồng Xâm, du khách có thể cảm nhận được không khí tấp nập, trù phú rất riêng, khác hẳn vẻ yên ả, tĩnh lặng đặc trưng thường thấy ở một miền quê vùng đồng bằng Bắc bộ.

Dọc con đường quê nhỏ tiếng chạm bạc vang vang. Nhìn vào các ngôi nhà bên đường, ta dễ dàng bắt gặp những người thợ thủ công tài hoa đang tỉ mỉ, cần mẫn thực hiện nhiều đồ trang sức, đồ trang trí bằng bạc tinh xảo.

Đền Đồng Xâm thờ Triệu Vũ Đế, hay còn gọi là Nam Việt Vũ Đế, và Trình Thị hoàng hậu - vợ Triệu Vũ Đế, cùng Nguyễn Kim Lâu là vị tổ nghề chạm bạc cổ truyền của làng.

Thời điểm xây dựng ngôi đền không có sử sách ghi chép chính xác, song tương truyền rằng đền Đồng Xâm được Triệu Vũ Đế (tức Triệu Đà) cho xây dựng từ trước Công nguyên. Quần thể di tích đền Đồng Xâm gồm những công trình chính là nhà thủy tọa, các tòa điện Tiền Tế, Trung Tế và Hậu Cung. Đứng trên chiếc cầu bắc qua sông Vông, du khách sẽ thấy tòa thủy tọa nằm ngay phía trước sân của tòa điện Tiền Tế.

 

Đây là một tòa nhà nổi trên sông, gồm sáu cửa vòng quay ra sáu hướng. Từ nhà thủy tọa có thể dễ dàng ngắm nhìn sông quê êm đềm trôi chảy cũng như khung cảnh bề thế của tòa điện Tiền Tế. Mỗi dịp lễ hội, đây là vị trí lý tưởng để theo dõi các cuộc đua thuyền trên sông Vông.

Tòa Tiền tế nằm uy nghiêm hướng về phía sông Vông gồm có năm gian rộng, trên tường các gian có chạm trổ và vẽ nhiều hoa văn đẹp. Tòa điện Trung tế nối liền tòa Tiền tế với Hậu Cung cũng được thiết kế công phu, tạo cảm giác thú vị về một kiến trúc kết nối hợp lý giữa các phần của ngôi đền.

 

Trong đền còn có tượng thờ Triệu Vũ Đế và Trình Thị hoàng hậu được đúc bằng đồng, khảm vàng thếp bạc. Tượng to tương đương với người ngoài đời ở tư thế ngồi. Tượng Triệu Vũ Đế khắc họa vị vua Nam Việt dáng người to cao, đường bệ, uy nghi; tượng Trình Thị Hoàng Hậu dáng thon thả, nhỏ nhắn với nét đoan trang, trinh thục của người phụ nữ nông thôn Việt. Trong khám thờ còn bảo lưu được kiếm đúc vàng, búa sắt, theo truyền ngôn đó là bảo vật của Triệu Vũ Đế được lưu truyền.

Trong Hậu Cung có Khán Gian là tác phẩm tuyệt đẹp thể hiện nét độc đáo của làng nghề chạm bạc Đồng Xâm với những lá đồng được chạm nhiều đề tài khác nhau như tứ linh, tứ quý… Hằng năm, mỗi khi đến lễ hội Đồng Xâm (từ mồng 1 đến mồng 3 tháng 4 âm lịch) là nhân dân trong vùng cùng đông đảo du khách thập phương lại nô nức về xã Hồng Thái để tham gia nhiều trò chơi dân gian và hoạt động văn hóa đặc sắc của lễ hội, như hát ca trù, hát chèo, rước thánh sư, tế lễ…

 

Đền thờ Hoàng hậu Trình Thị ở Đồng Xâm.

Đặc biệt, sôi nổi nhất là cuộc thi đua thuyền của thanh niên trên sông Vông. Trong thời gian diễn ra lễ hội, các sản phẩm chạm bạc của làng cũng được trưng bày và bán làm làm đồ lưu niệm cho du khách để giới thiệu và quảng bá thêm về nghề truyền thống này.

Hàng năm, theo định lệ, Làng Đồng xâm vào đám vào những ngày cuối tháng 3 âm lịch và khai hội vào ngày 1- 4. Hội đền Đồng Xâm xưa và nay là ngày hội lớn thu hút du khách trong và ngoài tỉnh. Tính sầm uất của hội phần được lý giải bởi làng Đồng Xâm là làng chạm bạc không chỉ giàu có mà còn có nhiều khách vốn làm nghề kim hoàn tứ xứ về dự hội để tế tổ nghề.

Hội đền Đồng Xâm thường có nhiều lễ thức, nhiều trò chơi trò diễn trò đua tài, cuốn hút trai thanh, gái lịch trong vùng tham gia như: Đấu roi, đấu vật, hát chèo, hát ca trù. Sôi nổi hấp dẫn nhất là tục đua chải.