Đền Hương Nghĩa tọa lạc trên vùng đất xưa kia thuộc thôn Hương Bài (thôn Hương Bài sáp nhập với thôn Kiên Nghĩa thành thôn Hương Nghĩa) thuộc tổng Tả Túc, sau này là tổng Phúc Lâm.

Đình Hương Nghĩa ở kế bên đền thờ Nguyễn Trung Ngạn. Song, qua thời gian, đền đã bị phá nên người dân đã đưa bài vị mở đình thờ Nguyễn Trung Ngạn về đền thờ chung với Cao Tứ. Vì thế nên đền Hương Nghĩa cũng còn gọi là đình.

Theo truyền thuyết kể lại thì Cao Tứ là em Cao Lỗ, người đã có công chế tạo nỏ thần giúp An Dương Vương. Ông là một vị tướng tài giỏi, lập được nhiều công trạng, được An Dương Vương gả công chúa Phương Minh.

Khi Triệu Đà xâm lược, ông dàn quân trên sông Tô Lịch chống giặc thắng lợi. Sau đó, khi thực hiện xong kế để Trọng Thuỷ trá hàng và đánh cắp nỏ thần, Triệu Đà lại sang xâm lược nước ta lần nữa, Cao Tứ tiếp tục dàn quân trên sông Tô Lịch chống trả quyết liệt và tử trận.

Công chúa Phương Minh hay tin cũng tự trầm mình ở sông Bắc Giang để giữ trọn khí tiết, thuỷ chung với chồng. Về sau, ông bà được vua ban sắc phong và cho phép dân làng Hương Nghĩa lập đền thờ.

Tháng 10 năm Quý Mùi (1943), niên hiệu Bảo Đại, đền được trùng tu và có khắc bia Hương Nghĩa đình công đức bi, nội dung nhằm "ca ngợi công đức, mưu lược tài năng của thần Cao Tứ được các Hoàng đế phong mỹ tự, muôn dân tôn sùng. Thời gian gần đây, đình bị đổ nát nên đại thần toàn quyền Pháp cho phép tu sửa để việc thờ cúng được tinh khiết nên toàn dân cùng cựu kỳ mục bản đình là Lưu Văn Năm chánh hội Tân Đinh Nhi triệu tập mọi người góp sức trùng tu đền to đẹp để làm sáng tỏ những điều tốt đẹp từ thời Hùng Vương để nơi đây lại được linh thiêng, muôn dân chiêm ngưỡng, hương hoả mãi mãi, làm cho quốc gia được hưng thịnh, nhân dân khoẻ là như công đức của thần. Vậy làm bia để lưu truyền cùng giang sơn mãi mãi”.

Kiến trúc

Cổng đền xây kiểu hai tầng tám mái, bên trên đắp 3 chữ Hán “Hương Nghĩa Từ” (Đền Hương Nghĩa), nhìn ra ngã phố Đào Duy Từ - Chợ Gạo. Sau cổng là lối đi nhỏ dẫn vào một sân hẹp. Đền gồm 2 toà tiền tế và hậu cung, kết nối thành hình chữ “Đinh”.

Tiền tế gồm 3 gian 2 dĩ, xây tường hồi bít đốc, mái lợp ngói ta. Khung gỗ gồm 6 bộ vì được kết cấu theo kiểu chồng rường con nhị. Trên thân các con rường và trụ trốn đều được chạm khắc nổi hình hoa lá cách điệu, ôm sát vào vì nóc. Gian giữa tiền tế gồm các cửa bức bàn, phía trên được chạm thủng hình hoa cúc mãn khai. Hậu cung là một nếp nhà dọc ba gian nối với gian giữa tiền tế qua hệ thống máng che phần mái. Bộ khung đỡ mái có 3 vì gỗ kiểu vì kèo quá giang, bào trơn đóng bén.

Trong đền Hương Nghĩa. Photo NCCong ©2020

Di sản

Hiện nay nhà đền chủ yếu thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu. Trong đền bảo lưu được một số cổ vật có giá trị bao gồm: 01 cuốn thần phả viết bằng chữ Hán, 01 đạo sắc phong ghi niên hiệu Cảnh Hưng 44 (1783), 01 sắc ghi niên hiệu Cảnh Hưng 9 (1801), 04 tấm bia đá thời Nguyễn, đáng chú ý là tấm bia “Hậu thần bi ký” tạo tác ngày tốt năm Nhâm Thân niên hiệu Bảo Đại 7 (1932) và “Hương Nghĩa đình công đức bi” được dựng vào tháng 10 năm Quý Mùi niên hiệu Bảo Đại 18 (1943).

Ngoài ra còn có 02 pho tượng cổ đặt trong khám thờ tạc hình Cao Tứ và Phượng Minh công chúa; 09 khám thờ, 04 ngai thờ, 02 bài vị, 06 câu đối, 05 bức hoành phi, tất cả đều bằng gỗ. Hai câu đối còn trong đền là:

Duyệt ngã Nam tiền thông giám di biên thuỷ hoá, cổ trung tiêu tiết nghĩa

Kiến La Thành tam danh từ trĩ lập, địa linh thánh tích đối linh hương

Dịch nghĩa:

Đọc sử Nam, sách thông giám còn ghi nước lắng cổ trung tiêu tiết nghĩa

Dựng La Thành, ba đền đài vẫn còn đó, đất thiêng thắng tích đượm hương thơm

Trong gian thờ, ngoài hai pho tượng gỗ Cao Tứ và Phương Minh công chúa đặt trong khám thờ còn có bốn ngai thờ gỗ, chín khám thờ, hai bài vị, sáu câu đối và 5 bức hoành phi ca ngợi nội dung công đức của Thánh.

Ngoài ra, trong điện thờ còn có bài vị của Nguyễn Trung Ngạn được đưa từ đình Hương Nghĩa sang.

Đền Hương Nghĩa nằm không xa Đền Cổ Lương thờ Phổ Tế và Nam Hải chỉ ra sự liên quan tới Cao Tứ. Như vậy Cao Tứ đã dàn quân lập chiến tuyến, dựng La Thành (theo câu đối) bên sông Tô từ thời An Dương Vương trước Cao Biền.