Lược sử

Địa danh Thanh Oai được sử chép khi lập huyện Thanh Oai vào năm 1207 dưới triều vua Lý Cao Tông (1176–1210). Hồng Dương là một xã thuộc huyện Thanh Oai, Hà Nội, ngày nay gồm có 7 thôn: Hoàng Trung, Tảo Dương, Ba Dư, Mạch Kì, Phương Nhị, Ngô Đồng, Ngọc Đình.

Theo bản thần tích viết năm 1573, tướng của vua Đinh Bộ Lĩnh là Lưu Cơ từng dẫn quân tới đây và lập ra thôn Hoàng Hoa. Năm Dương Đức thứ ba (Ất Mão 1675), tên Hoàng Hoa cũng có trong đạo sắc đầu tiên của triều vua Lê Gia Tông phong Lưu Cơ làm thành hoàng làng này.

Sách “Các trấn tổng xã danh bị lãm” viết năm 1810–1813 dưới đời vua Gia Long, có ghi: Hoàng Hoa thuộc tổng Tuyền Cam, huyện Thanh Oai, phủ Ứng Thiên, trấn Sơn Nam. Đến năm đầu đời vua Thiệu Trị (Tân Sửu 1841) do kiêng tên thái hậu Hồ Thị Hoa nên thôn Hoàng Hoa đổi tên thành Hoàng Mộc, ngụ ý có nghề buôn gỗ. Tên này cũng được viết tại sắc phong thánh Mẫu dưới triều Tự Đức năm thứ 6 (Quí Sửu 1853).

 Ao sen đền Hoàng Trung. Ảnh NCCong ©2020

Năm 1831, vua Minh Mạng thành lập tỉnh Hà Nội, gồm phần lớn đất trấn Sơn Nam cũ, trong đó có huyện Thanh Oai, do đó thôn Hoàng Mộc thuộc tỉnh Hà Nội. Khoảng 40 năm sau đó không rõ vì sao đổi tên thành thôn Hoàng Trung, được ghi trong sắc phong của triều Đồng Khánh năm thứ 2 (Đinh Hợi 1888).

Năm 1947, thôn Hoàng Trung thuộc xã Hồng Dương, huyện Thanh Oai, tỉnh Hà Đông. Cuối thế kỷ XX, Thanh Oai thuộc tỉnh Hà Sơn Bình rồi tỉnh Hà Tây, từ năm 2008 thuộc về TP Hà Nội.

Đền làng Hoàng Trung là nơi thờ hai vị Cao Y, Lưu Cơ đã có công lập ra làng. Lưu Cơ từng được vua Đinh Bộ Lĩnh phong Đại Thống chế tướng quân và giao trông coi thành Đại La.

Miếu thánh Mẫu bên cạnh thờ phu nhân của thành hoàng. Ngoài ra, làng Hoàng Trung còn có ngôi chùa đã được công nhận là di tích kiến trúc - nghệ thuật quốc gia tại Quyết định 11/2008/QĐ-BVHTTDL do Bộ trưởng Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch ban hành ngày 26-02-2008.

Cổng đền Hoàng Trung. Ảnh NCCong ©2020

Địa lý

Làng Hoàng Trung phía nam liền thôn Mạch Kì, phía tây là thôn Ngọc Đình (2 thôn này cùng xã Hồng Dương), phía bắc giáp thôn Tiên Lữ (xã Dân Hoà), phía đông giáp thôn Châu Mai (xã Liên Châu). Diện tích đất canh tác hơn 852 mẫu; trong đó có nhiều công điền như ruộng chùa, ruộng họ, ruộng giáp v.v.. Cánh đồng lớn nhất là Đống Sung, Song Nai… tiếp giáp thôn Châu Mai.

Đất thổ cư rộng 52 mẫu, kéo dài suốt từ xóm Thủy tới xóm Tiếu. Xưa kia nhà cửa thưa thớt với nhiều gò đống, ao chuôm, xung quanh có luỹ tre dầy bao bọc gọi là luỹ bành lao.

Ngoài làm ruộng và buôn gỗ, gần đây dân làng có thêm nghề làm giò chả đang mang lại thu nhập chính với bình quân đầu người xấp xỉ 30 triệu đồng/năm. Hầu hết nhà cửa được xây lại khang trang, cả thôn chỉ còn 14 hộ nghèo, 100% đường giao thông đã được bê tông hóa.

Xưa chỉ có một con đường thiên lý Bắc—Nam chạy qua đầu làng Hoàng Trung. Đến thế kỷ XX ở cạnh làng mới có đường quốc lộ 22 (nay là QL21b) chạy dọc sông Đáy và năm 1963 mở thêm một đường quân sự (tức Cầu Kênh 4) kéo ngang qua làng tới xã Liên Châu.

 Đền Hoàng Trung. Ảnh NCCong ©2020

Kiến trúc và di sản

Đền làng Hoàng Trung nhìn qua một sân gạch dài về phía tây nam, xung quanh có tường bao, bức tường phía bắc chạy dọc đường Cầu Kênh 4. Cổng tam quan khá đồ sộ mở ra con đường làng giáp với một hồ sen và công viên thoáng mát.

 Toà tiền tế được trùng tu vào cuối thế kỷ XX, gồm 7 gian nằm dưới bóng cây cổ thụ, xây đơn giản, tường hồi bít đốc. Phía sau có thiêu hương và cung cấm xếp song song tạo thành hình “chữ Tam”, ở giữa có khe lấy sáng.

Trước kia lễ hội làng thường diễn ra hàng năm vào tiết Thanh minh và kéo dài suốt 8 ngày từ 12 đến 19 tháng 3 âm lịch. Sau này để tránh tốn kém nên hội chính được tổ chức 4 năm chỉ một lần và thu gọn lại trong 3 ngày từ 12 đến 15 tháng 3 âm lịch. Trong dịp này thường có đám rước 6 cỗ kiệu và sau đó diễn ra những trò chơi dân gian, văn nghệ thu hút hàng nghìn người sở tại và khách thập phương đến tham dự rất nhộn nhịp.