Toàn cảnh đền Phù Đồng từ trên cao

Đền Phù Đổng còn được gọi là đền Thượng, tương truyền được dựng trên nền nhà cũ của Thánh Gióng, bên trong đê sông Đuống, còn đền Hạ (đền mẫu) thờ thân mẫu của Thánh Gióng nằm ngoài đê, gần vị trí được cho là có dấu chân khổng lồ mà bà đã ướm thử rồi sinh ra Thánh Gióng. Năm 1010 khi dời đô về Thăng Long, Lý Thái Tổ đã sắc cho tu bổ và mở rộng đền. Ngôi đền đến nay đã được trùng tu nhiều lần.

Theo truyền thuyết, Thánh Gióng vốn người làng Giáp Ban, còn gọi là làng Gióng, phía Đông chùa Kiến Sơ. Thân mẫu của ngài tuổi cao nhưng vẫn chưa có con. Một hôm thăm vườn, bà giẫm vào một vết chân lớn, sau đó có thai và sinh ra Gióng. Cậu bé Gióng lên 3 tuổi mà vẫn không biết nói, cười.

Lúc đó là thời Hùng Vương thứ 6, từ phương Bắc, giặc Ân xâm lược nước ta, thế giặc rất mạnh, lại do Thạch Linh thần tướng chỉ huy nên quân Triều đình liên tiếp thất bại. Vua Hùng Hy Vương sai sứ giả đi khắp nơi cầu người hiền tài cứu nước. Nghe thấy tiếng loa truyền, cậu Gióng bật dậy, nhờ mẹ ra mời sứ giả vào.

Khi gặp sứ giả, cậu Gióng vươn vai đứng dậy, cao lớn khác thường và nói: “Về tâu với vua cho đúc ngựa sắt, roi sắt, áo giáp sắt để ta đánh giặc”. Sứ giả về tấu trình, vua mừng rỡ, ra lệnh rèn đúc trang bị theo yêu cầu của cậu. Gióng mặc áo giáp, lên ngựa dẫn đầu đại binh triều đình xung trận.

Giáp trận, Thánh thúc ngựa vung roi sắt đánh giặc. Roi sắt bị gẫy, Ngài nhổ tre đằng ngà dọc đường đánh giặc. Tướng giặc là Thạch Linh bị chém, giặc Ân thảm bại và tháo chạy.

Sau khi dẹp xong giặc ngoại xâm, Thánh Gióng lên đỉnh núi Vệ Linh, huyện Sóc Sơn, thành phố Hà Nội, cởi áo giáp để lại, rồi cưỡi ngựa sắt bay về trời.

Để ghi nhớ công ơn, người dân Việt tôn Ngài là thiên tướng Phủ Đổng Thiên Vương, là Đức Thánh chủ về đức tin chống giặc ngoại xâm. Vua Hùng Huy Vương cho xây đền thờ Thánh ở làng Gióng và ban hành tổ chức ngày Hội Gióng vào ngày 9/4 âm lịch hàng năm.

Đền Phù Đổng còn được gọi là đền Thượng, tương truyền được dựng trên nền nhà cũ của Thánh Gióng, bên trong đê sông Đuống, còn đền Hạ thờ mẹ của Thánh Gióng nằm ngoài đê, gần nơi được cho là có dấu chân khổng lồ mà bà đã ướm thử rồi sinh ra Thánh Gióng.

Năm 1010 khi rời đô về Thăng Long, Lý Thái Tổ đã cho tu bổ đền.

Đền Gióng đến nay đã được trùng tu nhiều lần.

Đền Phù Đổng ngày nay quay hướng Nam, trông ra sông Đuống, có bố cục tương tự như các ngôi đền vùng Đồng bằng Bắc Bộ, gồm các hạng mục: Thủy đình, Nghi môn, Sân trong và nhà Bia, Phương đình, Tiền đường, Trung đường, Hậu đường, Tả Hữu mạc và các công trình phụ trợ.

Thủy đình và Nghi môn

Trước cổng đền là một sân rộng, nhìn sang ao, có tên là Ao Rối, bởi nơi đây hàng năm mỗi khi vào hội làng đều tổ chức biểu diễn rối nước. Trong ao, dưới bóng cây đa cổ thụ cành lá sum suê, là ngôi Thuỷ đình. Thuỷ đình được dựng theo kiểu “mái chồng” từ thời Lê Trung Hưng, thế kỷ 17.

Bên trong thủy đình có nhiều bức chạm khắc gỗ tinh xảo với chủ đề là những cảnh sinh hoạt dân gian như chăn dê, người thổi ống xì đồng. Thủy đình là địa điểm trình diễn những trò chơi dân gian và múa rối nước.

Nghi môn của đền được xây dựng hoành tráng, bao gồm Tam quan, gác thượng, với hai cửa nhỏ hai bên cho người đi lễ hàng ngày tạo thành Ngũ môn. Trên bậc thềm được gắn hai con rồng đá, tạc vào năm 1705.

Mặt tiền, trên hai trụ biểu giữa cổng đền được đắp nổi đôi câu đối chữ Hán, dịch nghĩa là:

Ngựa sắt vượt cung mây, núi cao rạng rỡ ánh thiêng, ngàn năm ngưỡng vọng;

Rồng đá chầu gác nước, đền lớn nguy nga vẻ đẹp, muôn thuở tôn sùng.

Thủy đình trước Nghi môn đền Phù Đổng, Gia Lâm, Hà Nội

 

Nghi môn đền Phù Đổng, Gia Lâm, Hà Nội

 

Rồng đá phía trước Nghi môn, đền Phù Đổng, Gia Lâm, Hà Nội

Nghê đá phía sau Nghi môn, đền Phù Đổng, Gia Lâm, Hà Nội

Phương đình và Nhà bia

Qua Nghi môn là tòa Phương đình tám mái, nằm trên trục thần đạo của đền. Bên hữu của sân được dựng một Nhà bia.

 

Nhà bia bên trong sân đền Gióng, Gia Lâm, Hà Nội

Phương đình phía sau Nghi môn, đền Phù Đổng, Gia Lâm, Hà Nội

 Phương đình trước nhà tiền tế, đền Phù Đổng, Gia Lâm, Hà Nội

 

 

Tam Tòa Thánh điện

Ngay sau Phương đình là khu vực chính của đền, bao gồm tòa Tiền đường, Trung đường và Hậu đường.

Tòa Tiền đường, Trung đường kề liền nhau. Đây là nơi bầy ban thờ, hương án và những đồ tế khí quan trọng của đền, đồng thời cũng là khu vực diễn ra những nghi lễ quan trọng của đền. Theo ngọc phả của đền:

Tòa Tiền đường do Điền Quận công Nguyễn Huy, năm 1610 đến 1675, người làng Phù Dực thuộc xã Phù Đổng đứng ra xây dựng.

Tòa Trung đường do Trạng nguyên Đặng Công Chất, giai đoạn năm 1621 đến 1683, người làng Phù Đổng đứng ra xây dựng.

Hai bên tòa Tiền đường và Trung đường là 2 dãy nhà Tả mạc và Hữu mạc, mỗi bên 9 gian, được xây dựng với tường hồi, bít đốc.

Tòa Hậu đường gồm 3 tòa: Tiền Tế, Thiêu hương và Điện thờ.

Tòa Tiền tế và Điện thờ nối với nhau bởi tòa Thiêu hương, có cấu trúc hình chữ "công", hay chữ H.

Tòa Tiền tế và Điện thờ có kết cấu giống nhau, gồm 3 gian, 2 chái, 4 mái.

Bên trong Điện thờ có án thờ, sập thờ, long ngai, bài vị, khám thờ. Tại đây bài trí tượng Thánh Gióng cao 2 mét, hai bên có 6 tượng quan văn, quan võ và người hầu cận.

Điện thờ của đền còn lưu giữ 37 đạo sắc phong có niên đại thời Lê Trung Hưng, Tây Sơn và thời Nguyễn, bản sắc phong sớm nhất vào năm 1634. Đền được trang trí với nhiều rồng đá, nghê đá, hoành phi, câu đối, cửa võng có giá trị lịch sử văn hóa và nghệ thuật điêu khắc, chạm trổ đỉnh cao, mang đậm nhân sinh quan và ý nghĩa tín ngưỡng, tâm linh của người dân Việt Nam nhiều thế kỷ trước

Đến nay, đền còn lưu giữ được nhiều cổ vật như long ngai, kiệu, hương án, tượng thờ, bát bửu, được chế tác tinh xảo, gắn liền với nhiều giai đoạn lịch sử của dân tộc. Tại đền có bảo tồn được một bia đá chế tác năm 1660, được chạm khắc trang trí rất đẹp.

Phía sau đền có một giếng nước trong, gọi là giếng Ngọc.

Bên trái của đền là các tòa nhà phù trợ.

Bên phải của đền là chùa Kiến Sơ.

Phương đình phía trước Tiền đường, đền Phù Đổng, Gia Lâm, Hà Nội

Mặt trước gian chính giữa tòa Tiền đường, đền Phù Đổng, Gia Lâm, Hà Nội

Bên trong tòa Tiền đường, đền Phù Đổng, Gia Lâm, Hà Nội

 

 

 

Bên trong tòa Trung đường, đền Phù Đổng, Gia Lâm, Hà Nội

Bên trong Bái đường và Thiêu hương, phía trước Chính điện, tòa Hậu đường, đền Phù Đổng, Gia Lâm, Hà Nội

 

 

 

 

 

Chính điện, tòa Hậu đường, đền Phù Đổng, Gia Lâm, Hà Nội

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mặt bên tòa Hậu đường, đền Phù Đổng, Gia Lâm, Hà Nội

Mặt bên tòa Hậu đường, nhìn từ phía chùa Kiến Sơ kề liền

 

 

 

 

 

 

 

Trang trí chạm khắc trên kết cấu mái đền Phù Đổng, Gia Lâm, Hà Nội

 

 

Giếng Ngọc sau đền Phù Đổng, Gia Lâm, Hà Nội

 

Cổng vào khu phụ trợ, bên trái đền Phù Đổng, Gia Lâm, Hà Nội

Khu phụ trợ, đền Phù Đổng, Gia Lâm, Hà Nội

Nghi môn chùa Kiến Sơ, bên phải đền Phù Đổng, Gia Lâm, Hà Nội

Khu vực xung quanh đền Phù Đổng có có nhiều di tích có liên quan đến truyền thuyết Thánh Gióng:

Đền Hạ: Nằm ngoài đê, phía Đông của đền Thượng. Đây là nơi thờ thân mẫu Thánh Gióng, được nhân dân tôn vinh là Thánh Mẫu. Trước kia, Thánh Mẫu được thờ chung với Thánh Gióng ở đền Thượng. Đến năm 1643, để phù hợp với Đạo Mẫu Việt Nam, Thánh Mẫu được thờ phụng ở đền riêng tại thôn Ngô Xá.

Mười năm sau, đền Hạ được dời về gần chùa Giếng, được gọi là chùa Tập Phúc như hiện nay. Đền Hạ cũng lưu giữ được nhiều hiện vật lịch sử có giá trị cao như đôi phỗng đá, một bộ đài bạc, hai bình hương đá...

Miếu Ban: Nằm ở phía Tây đền Thượng, trong xóm Ban, có tên chữ là Dục Linh Từ. Miếu thờ Thánh Mẫu. Tương truyền đây chính là nơi chàng Gióng ra đời. Sau Miếu là giếng Bát Nhũ. Giiữa giếng có một gò đất con xinh xắn. Truyền rằng, Thánh Gióng ra đời trên chính gò đất này, sau đó được tắm trong chậu đá cũng đặt ở đây. Ngoài ra, còn có một liềm đá, người dân địa phương truyền rằng đó là dao cắt rốn cho Thánh Gióng, nhưng hiện nay cổ vật này không còn.

Cố Viên: là điểm thân mẫu của Thánh Gióng đến hái rau rồi ướm chân mình vào chân người khổng lồ, nhờ đó mà mang thai sinh ra Thánh Gióng. Tại đây có một nhà nhỏ gọi là “Cây hương”, bên cạnh là hòn đá lớn hình thù đặc biệt với nhiều nét lồi lõm được xem là dấu chân của người khổng lồ. Tại đây có một tấm bia mang dòng chữ “Đổng viên Thánh Mẫu cố trạch” dịch nghĩa là Nhà xưa của Thánh Mẫu trong vườn Đổng.

Ngoài đền thờ Thánh Gióng ở làng Phù Đổng, huyện Gia Lâm, còn có đền Gióng - đền Sóc tại xã Phù Linh, huyện Sóc Sơn, Hà Nội, đền Gióng tại xã Bộ Đầu, huyện Thường Tín, thành phố Hà Nội.

Năm 2011, Hội Gióng ở đền Phù Đổng và đền Sóc đã được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

Tam quan đền Hạ, quần thể đền Phù Đổng, Gia Lâm, Hà Nội

Cổ Viên, bên cạnh là hòn đá hình thù lồi lõm như dấu chân người khổng lồ mà mẹ Thánh Gióng ướm chân, quần thể đền Phù Đổng, Gia Lâm, Hà Nội.

Ảnh: Bộ môn Kiến trúc Công nghệ, ĐHXD; Vũ Văn Hiếu/Đền Miếu Việt

Nguồn:  Bộ môn Kiến trúc Công nghệ, ĐHXD