Đền Tân La toạ lạc trên khu đất rộng với những tán cây cổ thụ xum xuê thuộc địa phận thôn Đoàn Thượng - xã Bảo Khê – thành phố Hưng Yên. Nơi đây, cây cối rậm rạp, hầu hết có niên đại hàng trăm năm tuổi, giống như một khu rừng nhỏ nằm giữa vùng đồng bằng Bắc Bộ. Đền thờ Bát Nàn tướng quân Vũ Thị Thục, một vị tướng xuất sắc trong cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng chống lại quân Đông Hán xâm lược nước ta trong thời kỳ Bắc thuộc.

Bát Nàn tướng quân tên là Vũ Thị Thục, thân phụ là ông Vũ Công Chất, hào trưởng trang Phượng Lâu; thân mẫu là Bà Hoàng Thị Mầu thuộc châu Bạch Hạc. Gia đình có nghề làm thuốc, thường tới vùng rừng núi hái thuốc và cứu nhân độ thế.

Anh thư hào kiệt Vũ Thị Thục nương là một người con gái nổi tiếng xinh đẹp, võ nghệ giỏi nhất vùng. Năm Thục Nương 18 tuổi, Thái thú Giao Chỉ lúc đó là Tô Định nghe tiếng tài sắc của Thục Nương đã ép ông Vũ Công Chất phải gả Thục Nương cho hắn, nhưng cha mẹ Thục Nương từ chối vì đã nhận trầu cau ăn hỏi của cha mẹ Phạm Danh Hương, một Hào mục ở Liệp Trang.

Tô Định tìm cách giết hại Vũ Công Chất và Phạm Danh Hương, sau đó cho quân lùng bắt Thục Nương. Được nhân dân che chở, Thục Nương đã chạy thoát ra phía sông Hồng cùng một số người thân lên thuyền xuôi vùng Tân La thuộc đạo Sơn Nam (nay là Tân La - xã Bảo Khê - thành phố Hưng Yên).

Tại đây, Thục Nương đã chiêu binh mãi mã, huấn luyện quân thủy, bộ, tích trữ lương thảo. Biết tin bà lập căn cứ ở Tân La, Tô Định nhiều lần cho quân tiến đánh nhưng đều thất bại, sau không dám bén mảng tới đó.

Mùa xuân năm 40 của thế kỷ XX, nhị chúa Mê Linh Hai Bà Trưng chuẩn bị khởi nghĩa ở Mê Linh đã cho sứ giả đem hịch đến mời Thục Nương đưa quân bảo hộ gia nhập đội quân khởi nghĩa do Nhị Vương Bà lãnh đạo. Thục Nương được phong là Đại tướng Trưởng lĩnh tiền đạo, lập nhiều chiến công nên được phong Đông Nhung Đại tướng quân.

Dẹp xong giặc Tô Định, Chúa Trưng Trắc xưng Vương, dựng đô ở Mê Linh và phong cho danh tướng Vũ Thị Thục là Bát Nàn đại tướng quân Trinh Thục công chúa. Khi Mã Viện đưa quân sang xâm lược, Thục Nương lại sát cánh chiến đấu bên cạnh Nhị vua Hai Bà Trưng ở Lẵng Bạc, Cấm Khê. Sau khi Nhị vua Hai Bà Trưng tự tận, tướng Vũ Thị Thục rút quân về vùng Tân La, tại đây bà đã chiến đấu ngoan cường... Bát Nàn tướng quân mất ngày 16/3 năm Quý Mão (năm 43). Để ghi nhớ công lao của Bà, nhân dân vùng Tân La đã lập đền, ngàn năm thờ phụng.

Trải qua thời gian, Đền Tân La đã được trùng tu, tu sửa nhiều lần. Năm 1992 đã được Bộ VHTT công nhận xếp hạng là di  tích lịch sử và kiến trúc nghệ thuật. Đền có kiến trúc kiểu chữ Công gồm các hạng mục: tiền tế, ống muống và hậu cung.

Các toà đền có kết cấu kiến trúc giống nhau kiểu vì giá chiêng, kèo, quá giang đơn giản. Nội thất đền Tân La được trang trí bằng hệ thống đại tự, câu đối, tượng pháp sơn son thếp vàng lộng lẫy và linh thiêng.

 

Dân gian kể rằng, trong một đêm ngủ tại đền, ông Lãnh Thành (?) nghe thấy tiếng hổ gầm. Ông cho rằng ngài linh thiêng hiển linh ở đây nên đã xin  nhân dân xây dựng đền Tân La lớn như hiện tại.  

Thời Pháp thuộc, thực dân Pháp bao lần có ý định phá đền nhưng đều không thành. Không biết vì lí do gì nhưng chỉ cần lính Pháp bước chân vào cửa đền là như người bị thôi miên, mất hồn. Nhân dân ở đây tin rằng Bát Nàn tướng quân đã hiển linh nên năm lần bảy lượt, thực dân Pháp vẫn không thể thực hiện được dã tâm của mình.

Ngày hội chính của Lễ hội đền Tân La là 5,16 và 17 tháng ba âm lịch. Tuy nhiên, hiện nay để phục vụ lượng khách thập phương đến cúng bái thì di tích đã được mở cửa từ đầu tháng.  Điều kì lạ là những ngày đầu tháng, trước khi diễn ra hội chính bao giờ trời cũng mưa rất lớn. Mưa thường kéo dài gần một tuần lễ, sau đó trời lại nắng ráo thuận lợi. Người dân địa phương nơi đây gọi là mưa dội cửa đền.

Các cụ trong làng lí giải, tháng ba là mùa lễ chính nên trước khi hội chính diễn ra, trời làm mưa để thanh sạch, gột rửa những bụi bẩn và chuẩn bị cho những ngày lễ linh thiêng. Sau khi lễ hội kết thúc cũng có một trận mưa lớn gọi là mưa đóng cửa đền. Người dân khẳng định, hội đền Tân La bao giờ hai trận mưa trùng vào thời điểm mở đầu và kết thúc của lễ hội.

Những chuyện huyền bí vào những ngày lễ hội ở đền cũng chỉ có những cụ cao tuổi mới nắm rõ. Trước đây, đêm đêm các cụ trông đền thường thấy một đôi rắn mào đu vắt ở các thanh xà, gần phía bài vị nhưng rất lành, không bao giờ cắn người. Nhân dân nơi đây vẫn gọi là thánh hiển linh.

Vào ngày rằm tháng 3 âm lịch, nhân dân rước bát nhang từ đền Tân La, qua đình Ba Nóc trình ông Thành Hoàng làng và xuống dưới chùa Hoàng Bà. Đến ngày 17, tiếp tục rước lại bát nhang từ chùa Hoàng Bà về đền. 

Người khiêng kiệu phải là nam chưa vợ và gái chưa chồng. Người dân cho rằng họ phải là những người đồng trinh, như vậy mới đủ “sạch sẽ” để rước bát nhang về chùa. Nếu ai vi phạm điều này, khi hô lễ bắt đầu sẽ bị ngã hoặc ngất. Người dân ở đây cho rằng họ bị thánh vật, thánh quở.

Một hiện tượng khó giải diễn ra trong lễ hội là kiệu bay, kiệu quay. Thông thường khi rước kiệu từ cửa đền ra kiệu sẽ quay một vòng. Trên đường đi vào những chỗ ngã ba, ngã tư thì kiệu sẽ quay. Và mặc dù phía trên kiệu có bài vị, có am đựng nước nhưng không bao giờ bị rơi. Ông Dạnh, một người cao tuổi trong làng khẳng định: “Ngài đã ngự rồi thì kiệu có bay đến mấy cũng không đổ”.

Xưa kia, lễ hội Đền Tân La thường kéo dài từ đầu tháng đến cuối tháng 3 âm lịch. Trong lễ hội có tổ chức rước nước từ sông Hồng về đền, ngoài ra còn có các trò chơi dân gian như: Cờ tướng, kéo co, chọi gà, biểu diễn văn nghệ… thu hút đông đảo nhân dân tham gia.

Ngày nay, lễ hội được tổ chức đơn giản hơn, thời gian hội diễn ra ngắn hơn, lễ hội được tổ chức vào các ngày 15, 16, 17 tháng 3 âm lịch, nhưng vẫn bảo đảm nội dung và quy trình của lễ hội cổ truyền.

Nằm trong quần thể di tích Phố Hiến, đền Tân La có một vị trí địa lý quan trọng, là di tích cửa ngõ dẫn vào các điểm di tích trong lòng Phố Hiến. Vì vậy, đền Tân La cần được sự quan tâm đầu tư quy hoạch, trùng tu, tôn tạo để nơi đây sớm trở thành điểm tham quan du lịch văn hoá về nguồn của tỉnh Hưng Yên.