Đức ông Lương Bình Vương, An Nhu Vương là con vua Hùng về trấn trị vùng đất Đại An, giúp dân Ninh Xá khai khẩn, trồng lúa, trồng dâu, chăn tằm, dệt vải. Từ thời nhà Lý, đền còn thờ Lão La Đại thần Ninh Hữu Hưng (sinh năm 939) là nghệ nhân nghề mộc. Ông từng được Đinh Tiên Hoàng ban chức: “Công tượng lục phủ giám sát đại tướng quân” (Vị đại tướng trông coi nghề mộc của sáu phủ).

Thời nhà Đinh, tiếp theo là thời Tiền Lê, ông chỉ huy việc xây dựng Kinh đô Hoa Lư với các cung điện như Bách Bảo Thiên Tuế, Phong Lưu Tử Hoa, Long Lộc, Trường Xuân... cùng nhiều đền, chùa, dinh thự.

Theo sử liệu ghi lại, ngày 24 tháng 4 năm Tân Mãi (tức ngày 9 tháng 6 năm 991), trong 1 lần phò vua Lê Đại Hành cày tịch điền, lúc về qua sông Sắt, vua cho đậu thuyền rồng lên thăm viếng đền thờ Lương Bình Vương và An Nhu Vương.

Thấy cảnh hoang sơ, Ninh Hữu Hưng đã xin vua ở lại sửa đền và sửa chùa Lê ( Phúc Lê Tự). Ngoài ra, thấy nơi đây đất đai trù phú, dân cư còn thưa thớt, ông đưa thân nhân và chiêu mô dân các nơi về đây khai khẩn mở mang trang ấp, dạy dân nghề mộc, chạm làm kế sinh nhai. Sau này, những người dân về đây sống đều đổi sang họ Ninh nên vùng đất này có tên là Ninh Xá.

Ngày 4 tháng 6 năm Kỷ Mùi (1091), ông qua đời tại Ninh Xá, hưởng thọ 81 tuổi. ông được an táng tại chân núi Xương Bồ (Ninh Bình) và được tôn vinh làvị tổ dạy nghề, thờ tự tại đền Ninh Xá.

Đền Ninh Xá được xây dựng từ thế kỷ thứ 10, ban đầu chỉ là một thảo am tại phía tây bờ sông Kim Ngân (tức sông Sắt ngày nay) đến năm Nhâm Thìn (1712) đền được chuyển về vị trí hiện nay. Năm 1849 khởi công xây dựng tòa tiền đường. Năm 1894 trùng tu hai tòa đệ nhị và tiền đường. Đền được trùng tu, tôn tạo nhiều lần những vẫn giữ được phong cách nghệ thuật truyền thống thời Hậu Lê.

Đền Ninh Xá hiện tọa lạc trên một khu đất có diện tích 2.390m2 ở phía Tây làng, mặt quay về hướng Tây. Phía trước cửa đền có hồ bán nguyệt, nghi môn, hòn non bộ được tạo dáng đẹp trang trí nhiều đề tài: nghê chầu, hổ phù, tứ linh, tứ quý cùng các câu đối nhấn nổi bằng chữ Hán. Tiếp giáp với nghi môn là sân đền có tương bao.

Đền Ninh Xá bao gồm có ba tòa xây theo kiểu "Tiền chữ nhất, hậu chữ đinh". Bên cạnh đền là phủ thờ Đại Lan công chúa (nữ tướng của nhị vua Hai Bà Trưng).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Cùng với giá trị về lịch sử và kiến trúc, đền phủ Ninh Xá còn lưu giữ được 28 đạo sắc phong và nhiều đồ thờ có giá trị như: cửa võng, nhang án, kiệu long đình, kiệu bát cống, ngai thờ, đại tự, câu đối... Đặc biệt sập thờ tổ nghề làm kiểu chân quỳ, dạ cá với vân tỏa lá hỏa vươn cao cùng các băng hoa chanh, sen dẹo. Mặt trước chạm lưỡng long chầu nguyệt mang phong cách nghệ thuật thế kỷ XVIII.

Hàng năm, người dân Ninh Xá tổ chức lễ hội vào ngày 6 tháng Giêng âm lịch, tưởng niệm ngày tổ nghề đặt chân tới mảnh đất này. Lễ hội bao gồm các nghi thức tế lễ, rước kiệu và đặc biệt có lệ “hiến xảo” (dâng đổ khéo). Sản phẩm đẹp có thể được bày bên cạnh hương án hoặc ngoài sân.

Lễ hội chính của làng Ninh Xã được tổ chức vào ngày mồng 4 đến mồng 6 tháng 3 âm lịch. Ngày 6 tháng 3 âm lịch, hội làng Ninh Xá có nghi thức kéo lửa khai hội nhằm tưởng niệm sáng kiến tạo lửa của tổ nghề Ninh Hữu Hưng.

Nguồn: Cổng thông tin điện tử huyện Ý Yên