Hoa Sơn là một xã nằm trong vùng đất màu mỡ bao bọc bởi sông Đáy và đường quốc lộ QL21B, thuộc huyện Ứng Hòa, TP Hà Nội, lại có tỉnh lộ DT429B đi ngang qua nên giao thông rất thuận tiện.

Xã có diện tích 6,69 km², dân số năm 1999 là 6271 người, mật độ dân số 937 người/km². Hiện nay xã gồm 3 làng Miêng Thượng (toàn tòng Thiên Chúa giáo), Miêng Hạ và Trần Đăng. Cả ba làng trên đều có nhiều di tích kiến trúc nghệ thuật, lịch sử văn hoá dân tộc và tôn giáo.

Theo nội dung bi ký khắc trên tấm bia đá ở chùa Miêng Hạ được dựng vào đời Lê Cảnh Hưng thứ 12 (1751), vùng này vốn gọi là Nghiêm Xá, trang Sơn Minh, thuộc huyện Sơn Minh, phủ Ứng Thiên, trấn Sơn Nam. Đến đời vua Minh Mạng, vì kiêng tên vua mà Sơn Minh phải đọc chệch thành “Sơn Miêng” và năm 1831 tên gọi “trấn Sơn Nam” hoàn toàn biến mất với việc thành lập các tỉnh Hà Nội, Hưng Yên, Nam Định, Ninh Bình.

Trong đình làng Miêng Hạ còn lưu giữ được cuốn thần phả có niên đại Vĩnh Hựu thứ 5 (1739), viết về sự tích của thành hoàng Cao Sơn Đại vương và Quý Minh Đại vương. Theo thần tích, hai ngài là tướng tài của vua Hùng Vương thứ 18 đã có công đánh giặc giữ nước và sau khi mất đi đều được tôn làm phúc thần cùng với tể tướng Tản Viên, bộ ba này nhân dân thường gọi là “Tản Viên tam thánh”.

Thần phả ghi: Bấy giờ nước Văn Lang bị quân Thục sang quấy rối. Vua Hùng Duệ Vương ra chiếu truyền khắp thiên hạ chọn người tài đức để dẹp giặc. Hai anh em cùng Tản Viên được vua giao cho chỉ huy các cánh quân. Vua Hùng phong Tản Viên làm Thống lĩnh trung quân. Tản Viên lệnh cho Cao Sơn phòng ngự phía nam, Quý Minh ngăn giặc phía tây. Cao Sơn dẫn quân về phía nam thấy địa thế trang Sơn Miêng thuận lợi việc bố phòng, liền truyền quân dừng lại lập đồn trại.

Từ khi có đồn trại, giặc khiếp sợ không dám quấy nhiễu tiếp, nhờ vậy dân chúng an cư lập nghiệp, Cao Sơn tuyển chọn trai tráng của làng vào đội gia binh giữ Sơn Miêng. Từ trại này, Cao Sơn tiến quân lên vùng Sóc Sơn, cùng Tản Viên đánh tan quân Thục. Thắng lợi, Hùng Duệ Vương mở tiệc khao thưởng, phong cho Cao Sơn được về Ứng Thiên hưởng thực ấp, Quý Minh về hưởng thực ấp ở Phụng Thiên.

Ngày 12-3-1993, đình và đền, chùa Miêng Hạ đã được Bộ Văn hóa - Thông tin xếp hạng di tích lịch sử kiến trúc nghệ thuật quốc gia.

Kiến trúc

Con đường tỉnh lộ DT429B có lối rẽ bên hông trường THPT Trần Đăng Ninh, dẫn du khách đi thẳng đến Miêng Hạ. Cuối năm 2019 dân làng đã trùng tu đình và chùa. Ngôi đình có mặt bằng xây dựng hình "chữ Công", xung quanh là tường bao, nghi môn xây kiểu trụ biểu đèn lồng. Bên hữu đại đình có cây đa cổ thụ che bóng mát, hồ nước và cánh đồng, bên tả là cổng ngách ăn thông với con đường làng và ngôi chùa liền kề, trước cổng chùa có ao sen.

Mặt đình nhìn qua sân gạch rộng về phía tây-nam, gồm 5 gian, 2 chái, cửa bức bàn. Trước gian giữa có đôi rồng đá uốn mình hai bên bậc thềm đá, đều là tạo tác từ thời Lê. Toà đại đình có chiều dài 23m, rộng 10m, xung quanh xây tường, mái chảy lợp ngói ri, 4 góc là 4 đầu đao cong, trên bờ nóc có đắp các hình rồng ngậm bồ lao và rồng chầu nguyệt.

Tư liệu về đình Miêng Hạ có ghi niên đại xây dựng vào đời Lê Cảnh Hưng thứ 44 (1783). Bộ vì kèo được làm theo kiểu kẻ chuyền bẩy hiên. Phần trang trí in đậm dấu ấn điêu khắc độc đáo bằng phương pháp đục chạm lộng, bong kênh; với đề tài chủ đạo là các loài linh vật như rồng, phượng và các loại cây quý như cúc, thông, mai… mang phong cách nghệ thuật thời Lê muộn. Trong đình hiện nay vẫn còn giữ được nhiều cổ vật quý giá như các bộ hương án, kiệu bát cống, đồ tế khí… hầu hết đều được tạo tác vào thời Lê trung hưng.

Di sản

Hội làng hàng năm tổ chức vào mồng 4 tháng giêng. Tương truyền thần Cao Sơn cầm quân đi đánh giặc đã giành thắng lợi, ngày này trở về Miêng Hạ khao thưởng. Dân mở hội vào giờ thìn, từ 7 đến 9 giờ sáng, bằng một tiếng pháo lệnh. Làng có 6 giáp chia phiên đến lượt giáp nào đăng cai tổ chức thì ông trùm giáp được cầm trịch (cầm dùi) đánh 3 hồi trống và đốt ngòi pháo. Ống lệnh làm bằng đồng, quả pháo nhồi đến 30-40kg thuốc. Nghe tiếng nổ thì từ ba nơi là đền Thạch (của giáp Thạch, giáp Trù), đền Đông (giáp Đông, giáp Tây), đền Thượng (giáp Thượng, giáp Đình) sẽ nghênh kiệu về tựu ở đình.

 

Sau này do tốn kém nên làng không tổ chức hội pháo nữa mà chì diễn trò “ội ại”, hay “cướp nõ xé bông” mong âm dương hòa hợp để dân chúng sinh sôi. Ội ại là một từ hèm rất cổ chưa rõ nghĩa, còn cướp nõ xé bông thì liên quan đến thành ngữ "ba mươi sáu cái nõ nường".

Miêng Hạ chỉ có 6 nõ và mỗi nõ được chụp 1 bông có 36 thanh tre quấn giấy để đầu tua. Trai đinh Miêng Hạ cởi trần đóng khố vừa cướp nõ như ở Dị Nậu (Phú Thọ), vừa có tục tắt đèn như ở hội Giã La (Hoài Đức) vừa có tiếng hô ội ại mà ở vài nơi hô là “tùng dí” như ở hội làng Vi Cương và Triệu Phú (Vĩnh Phúc).