Ngày mùng 10 tháng 3 hàng năm là ngày Quốc giỗ. Hiếm có quốc gia nào mà đồng bào các dân tộc trên mọi miền Tổ quốc và cả những người Việt xa quê hương đều xem mình con cháu của vua Hùng, chung một nguồn cội như ở Việt Nam.

Các di tích thờ cúng Hùng Vương trên phạm vi cả nước nói chung, tỉnh Thanh nói riêng thể hiện lòng tôn kính đối với tổ tiên, nhân lên lòng tự hào, đoàn kết dân tộc, chung sức, đồng lòng xây dựng và bảo vệ Tổ quốc ngày càng giàu mạnh, hạnh phúc, văn minh.

Thanh Hóa là mảnh đất giàu truyền thống lịch sử và văn hóa, đồng hành cùng dân  tộc trong quá trình dựng nước và giữ nước. Ngay từ thời lập quốc, Thanh Hóa thuộc đất Cửu Chân, một trong số 15 bộ của nước Văn Lang thời các vua Hùng dựng nước.

Chính điều đó dã mang đến cho tục thờ và tín ngưỡng tâm linh của vùng đất xứ Thanh này nhiều dấu ấn sâu đậm, mà trong đó nổi bật là lòng thành kính, uống nước nhớ nguồn, biết ơn tiên tổ, tiền nhân đã tạo dựng nên non sông gấm vóc.

Xứ Thanh - miền đất gọi về cội nguồn dân tộc, nơi có biển xanh sóng vỗ, đồng bằng sông Mã mỡ màu và miền tây núi non trùng điệp. Lắng trong không gian và thời gian, miền đất nơi đây trầm tích các lớp văn hóa đồ đá cũ - đồ đá giữa, đồ đá mới, thời kỳ tiền kim khí và văn hóa Đông sơn - nền văn minh rực rỡ thời các vua Hùng tỏa sáng.

Miền đất có biển có rừng ấy cũng gắn với truyền thuyết cha Lạc Long Quân, mẹ Âu cơ sinh ra bọc trứng hồng - trăm trứng với 50 người con theo mẹ lên rừng, 50 người con theo cha xuống biển lao động, dựng xây để làm nên non sông đất Việt, trong đó có những người con tài giỏi của cha Rồng, mẹ Tiên sau này trở thành Vua Hùng.

Nhớ ơn cha Rồng, mẹ Tiên, đời nối đời, con dân đất Việt nói chung, người xứ Thanh nói riêng đã lập đền thờ tưởng kính tiền nhân đã khai sinh ra dân tộc. Tín ngưỡng và tục thờ mẹ Âu Cơ, cha Lạc Long Quân ngày nay vẫn  bắt gặp ở các làng quê tỉnh Thanh từ miền non cao đến vùng biển rộng hãy còn hiện hữu các đền miếu thờ mẹ Âu Cơ với hình thức thờ lộ thiên trên tảng đá rộng, những điểm thờ này thuộc địa bàn cư trú của đồng bào Mường ở xã Xuân Du, khu di tích Phủ Na (Như Thanh), Điền Trung (Bá Thước) và xưa kia thờ ở thôn Bản Định, huyện Mỹ Hóa... Thờ cúng Lạc Long Quân ở một số làng ven biển các xã Nga Phú, Nga Bạch (Nga Sơn), Hải Hà, Hải Yến (Tĩnh Gia), xưa có thôn Ngọc Hoạch, huyện Thụy Nguyên thờ...

Di tích thờ cúng Hùng Vương và những tướng lĩnh cùng ông trên đất xứ Thanh ngày nay còn lại không nhiều, nhưng qua một số di tích được người dân đời nối đời thờ phụng cũng cho thấy khá rõ lòng tri ân, tưởng nhớ tiền nhân, hướng về cọi nguồn dân tộc của các thế hệ người dân tỉnh Thanh.

 Đền thờ Hùng Trinh Vương ở làng Hổ Bái,  xã Yên Bái, huyện Yên Định.

Di tích Đền Đồng cổ in dấu ấn Vua Hùng với vùng núi sông kỳ tú và linh thiêng này. Theo sách Tam Thai sơn linh tích cho biết: Vào thời Hùng Vương, nhà vua đi dẹp loạn Hồ Tôn xâm lược ở phương Nam.

Đại quân theo đường núi tiến đến chan núi Khả Lao (nay thuộc làng Đan Nê, Yên Thọ, Yên Định) nghỉ đêm trên bến Trường Châu bờ phải sông Mã. Trong giấc chiêm bao, vua được một vị thần xưng là thần núi Ðồng Cổ báo mộng rằng dưới chân núi có trống đồng cổ, đào lên dùng tiếng trống làm linh khí đuổi giặc.

Vua tỉnh giấc còn nghe tiếng chuông đồng vọng từ ngôi đền dưới chân ba ngọn núi. Nhà vua làm theo những điều mà sơn thần báo mộng. Khi giáp trận, quân giặc nghe tiếng trống đồng âm vang đã sợ khiếp vía và rút chạy. Khi thắng trận trở về, vua Hùng phong cho thần núi Khả lao là "Đồng Cổ đại vương", cho xây miếu thờ thần Đồng Cổ để nhớ công lao của thần...

 

Sách Lĩnh nam chích quái cũng ghi lại: năm 258 TCN, Vua Hùng (không rõ vị vua thứ mấy) khi đi đánh giặc Lâm Ấp nghỉ chân ở núi Tam Thai được thần báo mộng giúp sức. Khi thắng trận trở về phong cho thần là “Đồng Cổ đại vương”... Ghi chép ở Thượng Điện đền Đồng cổ: “Miếu Đồng Cổ được khởi dựng từ thời Hùng Vương (256 - TCN), đến thời Lý (1020) miếu được sửa sang lại, sang thời Lê - Trịnh (1630), miếu được xây dựng khang trang, to đẹp hơn...Miếu thờ thần núi Đồng Cổ, vị thần đã giúp các triều đại đánh thắng giặc ngoại xâm và diệt trừ phản loạn: Giúp vua Hùng đánh thắng giặc Hồ Tôn; giúp vua Lý đánh thắng giặc Chiêm và diệt trừ phản loạn; giúp vua Lê - chúa Trịnh đánh tan nghịch Mạc; các đời Đinh, Lý, Trần, Lê thờ cúng đều ứng nghiệm, giúp việc giữ gìn đất nước...”. 

Như vậy, từ thuở dựng nước miền đất Cửu Chân từng lưu lại dấu tích của vua Hùng và chính Đồng Cổ - nơi tụ khí thiêng của non nước đã giúp vua Hùng thắng giặc ngoại xâm, giữ bình yên cho muôn dân, trăm họ, nên việc thờ thần trống đồng không chỉ là ý chỉ của Hùng Vương mà còn chính là sự ngưỡng vọng và chiêm bái vua Hùng được người dân bao đời luôn ngưỡng vọng, ghi nhớ người có công đầu dựng nước và mở nước.

Trong không gian thiêng của di tích đền Đồng Cổ, cách đó không xa là Đền thờ Hùng Vương. Đền Hổ Bái được tọa lạc trên đất Trang Chân Bái, phủ Thiệu Thiên (xã Yên Bái, huyện Yên Định ngày nay) hiệu nước lúc bấy giờ là Văn Lang (Đông giáp Nam hải, Tây tới Ba Thục, Bắc đến Động Đình, Nam tới Hà Tôn và cả nước chia làm 15 bộ), là một trong những di sản quốc gia gắn với truyền thuyết Âu Cơ Lạc Long Quân; thờ người con thứ 11 của Long Quân tên húy là Hợp Lang, tước Lạc Hầu (tướng văn). 

Theo người dân trong vùng kể lại, một lần nhà vua đi dọc sông Mã thì bị đi lạc vào một nhánh cụt (nhánh cụt đó sau này được chia nhỏ ra làm các hồ nuôi cá, hiện nay vẫn còn).

Khi ấy, nhà vua thấy một bãi đất bằng phẳng (vị trí của ngôi đền bây giờ) nên đã neo thuyền lên nghỉ. Phía trước có 3 cái cồn đất, tựa như kiềng 3 chân, ở cồn này cách đây không lâu người dân đã tìm đươc rất nhiều đồ cổ. Thấy vị trí ngôi đền rất đẹp: bằng phẳng, có cồn (tựa núi), có sông nên vua nghĩ là đây là mảnh đất thiêng và cho dựng đền. 

Đến thời Hai Bà Trưng tự xưng Vua được 3 - 4 năm thì nhà Hán sai Mã Viện và Lưu Long cùng 4 chục vạn quân sang chiếm đánh nước ta. Hai Bà Trưng bèn sai sứ thần đến đất Trang Chân Bái ngầm cầu dòng dõi con cháu Vua Hùng linh vương giúp nước và đã đến tại Đền Hổ Bái làm lễ bái yết. Ngay sau đó đưa quân tiến thẳng đến cửa quan Chi Lăng đánh một trận lớn phá tan quân giặc.

Trưng Vương thấy Đền Hổ Bái là nơi linh thiêng kỳ lạ và lệnh cho binh lính thủy, bộ cùng nhân dân trở về đền thiêng Trang Chân Bái làm lễ yết tạ, mở tiệc ăn mừng và hạ lệnh cho tu sửa đền thờ chính. Ngôi đền được được xây dựng bằng gỗ lim và phong mỹ tự "Thượng Đẳng Phúc Thần".

Hiện nay trong khuôn viên di tích còn lại ngôi đền chính 5 gian và hai giải vũ dài và rộng, chạm khắc tứ linh, tứ quý công phu, tinh xảo. Nghinh môn với cấu trúc hai tầng mái uy nghi và cổ kính. Hàng năm lễ hội tổ chức vào ngày mùng Mười tháng Ba âm lịch, thu hút đông đảo nhân dân khắp các làng trong vùng về thắp hương, tưởng niệm và tham gia các trò chơi, trò diễn trong ngày hội lễ.

Ở Nga Sơn cũng có đền thờ Hùng Vương. Đền thờ tọa lạc trên đất làng Xa Liễn, xã Nga Thắng nằm trong không gian văn hóa thời Văn Lang, trong quần thể di tích thờ Mai An Tiêm - tương truyền là một trong số những người con của vua Hùng đã có công tìn ra giống dưa lạ đưa sự sống cho con người về đảo hoang.

Thần tích trong đền cho biết, đền Xa Liễn cũng thờ vị vua thứ 11 là Hùng Trinh Vương. Người đã có công khai mở vùng biển, hải đảo, dạy cho dân biết làm nông nghiệp, canh tác trên những doi đất cát ven biển, nhiễm mặn và làm nghề đánh cá. Ngôi đền thờ vua Hùng ở Xa Liễn có kiến trúc thấp để tránh gió bão. Trong ngày Quốc giỗ, lễ vật dâng cúng Vua Hùng bao giờ cũng có bánh chưng, bánh dày và sản vật của cư dân chài lưới... Trải thời gian, đền bị đổ nát, ngày nay thánh vị và hương án cùa vua được rước vào thờ tại Phủ Sến, xã Nga Thắng.

Cùng với các di tích phụng thờ vua Hùng, trên đất tỉnh Thanh còn có một số di tích là các vị tướng lĩnh đã cùng vua Hùng có công lập quốc như: Quang Tế, Linh Thông được thờ ở xã Vân Trai, huyện Cẩm Thủy; Quý Minh tôn thần có 9 làng ở các huyện Nga Sơn, Hà Trung, Quảng Xương, Tĩnh Gia thờ phụng; Ấp Lãng Chân Nhân tôn thần thờ ở thôn Hà, thôn Ngoại, phối thờ cùng với Mai An Tiêm ở đền thờ xã Nga Phú (Nga Sơn).

Di tích thờ Thánh Gióng ở làng Yến, xã Thạch Lập, thuộc Mường Lập, huyện Ngọc Lặc. Trong số các di tích phụng thờ các vị tướng thời Hùng Vương phải kể đền di tích thờ Phan Nhạc tôn thần ở xã Hà Bắc, đình Ngọc Đới xã Hà Thanh, đền Hạ xã Hà Tiến (Hà Trung) tôn vinh Phan Tây Nhạc, vị tướng tài cùng vua Hùng đánh tan kẻ thù hung bạo.

Danh tướng Phan Tây Nhạc (còn gọi là Phan Vĩ Nhạc), người con của đất Tống Sơn có công chống giặc ngoại xâm, dạy cho dân chăm lo việc nông tang từ thủa vua Hùng. Thần tích về Tây Nhạc tướng quân ở Ngọc Đới nói riêng, Hà Trung nói chung cho biết: Nước Việt xưa cõi Nam mở rộng, vua Lạc Long họ Hồng Bàng lấy nàng tiên là Âu Cơ sinh 100 trứng, nở trăm con trai, 50 người theo cha xuống biển, 50 người theo mẹ lên núi, chia thành 15 bộ lạc xây dựng quốc gia.

Thánh tổ trải duyệt sông núi muôn nơi thấy đất Châu Hoan cảnh đẹp bèn lập Kinh đô và xây cung điện ở núi Nghĩa Lĩnh, hơn hai nghìn năm cha truyền con nối đều lấy hiệu Hùng Vương.

Ông Phan Tây Nhạc, tổ tiên họ Phan là người Hà Trung, Châu Ái (Thanh Hóa) có tài năng sức mạnh hơn người, văn chương võ nghệ toàn diện không ai sánh nổi. Thuở ấy, quân Thục kéo đại binh sang đánh nước ta, nhà vua phong cho Phan Ông làm Nhạc Tướng Quân, giao cho cầm 3 vạn quân sĩ đi tiên phong.

Quân Thục đông, nhưng không chống đỡ nổi. Trải bốn triều Ðinh, Lê, Lý, Trần đều ban phong sắc mệnh: Phan Tây Nhạc Ðại Vương, Hộ quốc cứu dân, muôn đời huyết thực, hương hỏa bất tuyệt. Tri ân công đức của Phan Tây Nhạc Ðại Vương có công với dân với nước, vào dịp mùa xuân không chỉ có quê gốc của ngài ở Hà Trung, xứ Thanh mà cả những địa phương ông từng lưu dấu, nhân dân đều tổ chức nấu cơm thi. Mỹ tục này có từ thời Hùng Vương, gắn với sự kiện Phan Tây Nhạc trẩy quân dẹp giặc, ngài bèn mở cuộc thi thổi cơm để chọn người nuôi quân giỏi, vừa cấp tốc hành quân diệt giặc.

Di tích thờ cúng Hùng Vương trên đất tỉnh Thanh luôn là điểm đến, tri ân tiền nhân có công dựng nước của các thế hệ người tỉnh Thanh hôm qua, hôm nay và cả mai sau tìm về nguồn cội nguồn dân tộc; chung sức, đồng lòng xây dựng non nước và tỉnh Thanh ngày càng giàu đẹp, cho thỏa lòng mong đợi của tiền nhân.

Hoàng Minh Tường