Đình Đại Cát có từ thế kỷ 17, thờ phụng Tam vị danh tướng của Nhị thánh Vương Hai Bà Trưng, được xếp hạng: Di tích quốc gia năm 1992. Địa chỉ hiện nay ở phố Sùng Khang, phường Liên Mạc, quận Bắc Từ Liêm, Thành phố Hà Nội.

 Tam quan nhìn từ sân đình Đại Cát

Lược sử

Thời Lê, Đại Cát thuộc huyện Từ Liêm, phủ Quốc Oai, trấn Sơn Tây. Năm Minh Mạng thứ 13 (1831) thuộc tổng Hạ Trì, huyện Từ Liêm, phủ Hoài Đức, tỉnh Hà Nội. Năm 1905, thuộc phủ Hoài Đức, tỉnh Hà Đông.

Cuối năm 1948, sáp nhập với Thượng Cát và Đông Ba thành liên xã Tân Dân thuộc huyện Liên Bắc, tỉnh Hà Đông. Năm 1961, thuộc huyện Từ Liêm, thành phố Hà Nội. Năm 1964, đổi tên thành xã Liên Mạc.

Tháng 12 năm 2013, xã Liên Mạc trở thành phường Liên Mạc, quận Bắc Từ Liêm TP Hà Nội. Phường này nằm dọc theo bờ nam sông Hồng, được giới hạn bởi tỉnh lộ 69 và sông Nhuệ, bao gồm các tổ dân phố: Đại Cát 1, Đại Cát 2, Đại Cát 3, Yên Nội 1, Yên Nội 2, Yên Nội 3, Hoàng Liên 1, Hoàng Liên 2, Hoàng Liên 3 và Hoàng Xá.

Đình Đại Cát tọa lạc ngay sát ngôi chùa Sùng Khang Tự, hiện nay cả hai làm thành một cụm di tích có ngõ vào trên phố Sùng Khang, cách trung tâm Hà Nội 17km. Cũng như đình làng Thượng Cát bên cạnh, đình này thờ ba vị tướng tài thời Hai Bà Trưng là đức ông Quách Lãng và nhị nữ tướng Đinh Bạch Nương, Đinh Tĩnh Nương. 

Lễ hội đình làng Đại Cát diễn ra hàng năm vào ngày 10 tháng 3 âm lịch. Trong dịp hội này nhân dân và chính quyền sở tại còn tổ chức thi bơi chải trên sông Nhuệ, sông Hồng và các trò vui chơi dân gian truyền thống khác như chọi gà, hát đối... thu hút rất đông khách thập phương đến tham dự. Ngày 31-01-1992 cụm di tích đình (và chùa) Đại Cát đã được Bộ Văn hóa - Thông tin xếp hạng là Di tích kiến trúc - nghệ thuật quốc gia.

Kiến trúc và di vật

Rẽ từ phố Sùng Khang vào ngõ chùa khoảng trăm bước, ở bên trái đầu tiên ta thấy tam quan của Sùng Khang Tự và tiếp theo khoảng 50 bước nữa là nghi môn của đình Đại Cát gồm 4 trụ biểu nhìn ra một hồ nước nhỏ. Sau nghi môn là lối đi giữa lùm cây xanh dẫn đến cổng tam quan nội của đình, nơi có ba cửa gỗ và những câu đối chữ Hán.

 

 

 

Du khách bước qua cổng tam quan sẽ thấy phía bên trái có cây đa cổ thụ và bên phải là nhà bia liệt sĩ xây như một phương đình nhỏ kiểu 2 tầng 8 mái. Tiếp theo có một sân rộng, ở cuối sân là toà tiền tế và hai bên là dãy nhà tả, hữu vu 5 gian. Toàn bộ các công trình kiến trúc đều mới được đại trùng tu gần đây. Khuôn viên của đình khá rộng và có tường bao quanh, phía sau có một cổng hậu ở bên trái ăn thông sang ngõ chùa.

Tiền tế đình Đại Cát

Toà tiền tế gồm 3 gian với 4 hàng cột lim nhìn về hướng tây. Hai bên tường hồi có cửa ngách, mặt trước và mặt sau để trống. Sau toà tiền tế là giếng trời và toà trung đường 5 gian cửa bức bàn. Hậu cung sâu 2 gian 1 dĩ kết nối với trung đường theo hình chuôi vồ. Toàn bộ các mái đều làm theo kiểu cũ, các góc có đầu đao cong vút đắp hình rồng.

Bên trong toà tiền tế và cung cấm hiện còn lưu giữ được nhiều cổ vật quý như: chuông đồng, lộ bộ, long ngai, bài vị, hoành phi, câu đối chữ Hán, một bộ áo long cổn, một tấm nghi môn và choé sứ đời Thanh ghi niên đại thế kỷ XVIII.

Đại Cát xưa có tên là Hạ Cát, nằm trong vùng Kẻ, cùng với hai làng Thượng Cát và Đống Ba. Theo lưu truyền dân gian, tên “Hạ Cát” liên quan đến sự kiện Triệu Quang Phục và Lý Phật Tử sau một thời gian tranh chấp không phân thắng bại, vào năm 577 đã lấy bãi Quân Thần châu, vạch một đường thẳng về phía Đông làm ranh giới phạm vi cai quản.

Phía trên đường ranh giới ở bãi Quân Thần Châu là Thượng Cát, thuộc quyền cai quản của Triệu Quang Phục. Phía dưới là Hạ Cát, thuộc đất của Lý Phật Tử. Đường gianh giới phân chia “nước” đó chính là đường 70 từ đê Thượng Cát về Hà Đông – Văn Điển hiện nay.

 Đến đời Tây Sơn, làng Hạ Cát đổi tên thành Đại Cát, với nghĩa có nhiều may mắn, tốt lành trong cuộc sống. Làng thuộc diện đông dân trong vùng (năm 1926 có 1250 người).

Từ đầu thế kỷ XIX, Đại Cát cũng là một xã thuộc tổng Hạ Trì, huyện Từ Liêm. Trong kháng chiến chống Pháp, làng nằm trong xã Tân Dân. Từ sau Cải cách ruộng đất, thuộc xã Tân Tiến, ngày nay là xã Liên Mạc.

Là làng đông dân, nhưng Đại Cát lại có rất ít ruộng, chỉ có 209 mẫu. Do nằm ven sông Hồng, nên ruộng đất của làng thường xuyên bị nước lũ đe dọa. Dân làng còn lưu truyền về những trận vỡ đoạn đê ở địa phận làng liên tiếp xảy ra từ năm 1767 đến 1800. Có năm bị lở, mất hàng trăm mẫu đất.

Ngoài làm ruộng, dân làng có nghề làm đậu phụ, nấu rượu, nhưng thu nhập không được là bao nên xưa kia, thường xuyên có đến một phần ba số lao động của làng phải đi các nơi làm ăn.

Đại Cát còn ngôi đình Chải được dựng vào thời Lê, kết cấu chữ “Nhị”. Đình thờ các vị thần chung với hai làng Thượng Cát và Đống Ba (Quách Lãng cùng hai người em gái con cô con cậu là Đinh Bạch nương, Đinh Tĩnh nương) là các tướng của Hai Bà Trưng. Sở dĩ gọi là đình Chải vì bãi trước cửa đình là nơi tập trung để mở hội bơi chải trên sông Hồng.

Theo lệ, vào ngày 10 tháng Ba, trai đinh của làng chia làm bốn phiên, mỗi phiên 32 trai đinh bơi một chải bảy gian, mỗi gian dài hai mét, bơi từ bến cửa đình lên đoạn sông trước cửa đình Thượng Cát, rồi quay xuống đoạn sông thuộc địa phận làng Yên Nội và trở về đình.

Bơi chải để diễn lại cảnh hai bà Đinh Bạch nương, Đinh Tĩnh nương rèn quân thủy chiến xưa kia; vừa để rèn sức, luyện tài.

 Làng Đại Cát còn có danh tướng Tạ Vĩnh Gia, một trong những nữ tướng tài giỏi của Nhị vua Hai Bà Trưng. Năm 20 tuổi, nghe tin Nhị chúa Mê Linh Hai Bà Trưng phất cờ khởi nghĩa, bà đã chiêu mộ được hơn 2000 nghĩa sĩ trong vùng rồi lên Hát Môn gia nhập đại quân của Nhị chúa Hai Bà Trưng.

Khi Mã Viện trở lại xâm lược, nữ danh tướng Tạ Vĩnh Gia chiến đấu dũng cảm, hy sinh anh dũng tại trận tiền, được dân làng Chu Phan (huyện Mê Linh, tỉnh Vĩnh Phúc) và làng Yên Châu (huyện Đan Phượng) thờ phụng.

Lệ tục của làng Đại cát trước Cách mạng cũng rất nặng nề. Làng có tám giáp. Mỗi năm mỗi giáp có một người làm lềnh, phải nuôi một con lợn từ 50 kg trở lên, cùng số gạo nếp để giã bánh dày, nấu chè kho, rồi rước lên đình lễ thánh vào dịp mồng 10 tháng Giêng. Tại đình có cuộc thi bánh dày, chè giữa tám người lềnh. Vì thế, người đến lượt gánh lễ phải thuê, nhờ người làm rất tốn kém.

Thời Tây Sơn, Đại Cát là nơi đóng của một đạo quân Tây Sơn do tướng Vũ Văn Nhân chỉ huy, từ đây hành quân vào đánh quân Mãn Thanh Xuân Kỷ Dậu (1789). Về sau, ông được phong Đại Tư đồ, khi Đại Cát bị vỡ đê, ông cho lính cùng dân làng hàn lại đê, lại cho dân làng lương thực, tiền, thuốc. Khi Gia Long chiếm được Thăng Long, Vũ Văn Nhân bị bắt và chém, dân làng Đại Cát đã bí mật thờ ông.

Thời hiện đại, từ năm 1941, Đại Cát là nơi ăn nghỉ, hoạt động của một số cán bộ Trung ương. Trong các cuộc kháng chiến, 28 người con của làng đã hy sinh vì nền độc lập tự do của Tổ quốc.

Tiến sĩ Bùi Xuân Đính