Đình Giẽ Hạ

 Hồ bán nguyệt trước đình

Lược sử

Đình Giẽ Hạ được xây vào năm Bính Dần 1686, bên trong thờ thành hoàng Quảng Bác Uyên Dung đại vương, còn gọi là thánh Ba Sa, hay thủy thần Tam Giang. Theo truyền thuyết, ngài là con trai thứ 2 trong số 5 người con của Hùng Huy Vương (tức vua Hùng thứ 8), có công giúp vua đánh giặc Thục, bảo vệ dân và giữ nước.

Bên hữu đình hiện nay có ngôi đền Thánh Mẫu, thờ bà mẹ là Dung Châu công chúa. Bà còn được thờ tại Phúc Nhuệ Tự, tức chùa Rồi (hay chùa Cả) của làng Cựu, xã Vân Từ, huyện Phú Xuyên, TP Hà Nội. 

Theo thần phả Giẽ Hạ "Vào ngày rằm tháng Giêng năm Giáp Thìn đệ nhị tiên cung tên là Tiên Dung Châu xuất thần giáng sinh. Nhân đó đặt tên là Giáng Tiên. Khi nàng trưởng thành, sắc đẹp tuyệt trần…, những lúc nhàn rỗi thường du ngoạn ở châu Phong, đất Giao Chỉ.

Tình cờ gặp vua Hùng Vương thứ 8 là Huy Vương. Vua rất ưng ý liền phong làm cung phi chính thất. Hai năm sau nàng có thai tròn 12 tháng. Lúc đó là ngày mồng 10 tháng 6 năm Giáp Ngọ nàng đến ngã ba sông Sa tắm gội.

Đến ngày 12-6 sinh được một bọc, nở ra 5 người con trai. Người xưa vẫn ca ngợi “nhất bào ngũ tử”… Khi trưởng thành 5 anh em này đều lần lượt nhiều lần lập công lớn, dẹp giặc đem lại yên bình cho đất nước… Sau khi hóa vua lại ban cho sắc chỉ phong vào hàng thượng đẳng thần. Cả năm anh em đều là quý tử… Vua ban sắc phong cho là Thủy thần…"

Năm anh em được thờ tại các đình đền ven sông Đáy và Châu Giang:

Quảng Xung Linh Tế đại vương: xã Hữu Vĩnh, huyện Ứng Hòa,

Quảng Bác Uyên Dung đại vương: xã Phú Yên, huyện Phú Xuyên,

Quảng Xuyên Linh Quang đại vương: xã Trung Tú, huyện Ứng Hóa,

Quảng Tế Linh Ứng đại vương: xã Bãi Nhiễm, huyện Duy Tiên,

Quảng Hóa Cư Sĩ đại vương: xã Vĩnh Tuy, huyện Thanh Trì.

Đình được gọi theo tên của làng Giẽ Hạ. Làng này cùng làng Giẽ Thượng liền kề đều nổi tiếng về nghề làm giày da. Vào thời Lê cả hai làng thuộc thôn Thịnh Phúc, thời Nguyễn mới tách ra, nay thuộc xã Phú Yên, huyện Phú Xuyên, TP Hà Nội.

Hội làng được tổ chức hàng năm vào đầu mùa hạ. Cứ 5 năm một lần 6 thôn (Thượng, Hạ, Thần, Bùng, Cầu và Thủy Phú) của tổng Thịnh Đức cũ cùng thờ ngài Quảng Bác đại vương lại chung nhau làm đại lễ.

Xưa kia Giẽ Hạ đã có truyền thống học hành thi cử, tiêu biểu là tiến sỹ Đặng Huấn (1519–1590) vốn di cư từ làng Lương Xá đến đây. Năm 1511, cụ theo Lê Bá Ly vào Thanh Hoá tôn phò nhà Lê Trung Hưng và được phong Khổng Lý Hầu, quản lãnh tinh binh.

Con gái Đặng Huấn lấy Trịnh Tùng và sinh ra Trịnh Tráng, sau làm Chúa. Trong số hậu duệ của cụ Huấn còn có Đại đô đốc Đặng Tiến Đông (1738–1801) từng lập nhiều chiến công cho chúa Trịnh Sâm và sau này cho vua Quang Trung.

Đại đình Giẽ Hạ. Panorama NCCong ©2016

Kiến trúc

Đình Giẽ Hạ nằm trên một khu đất cao giữa làng, giáp một cái ao to hình bán nguyệt, mặt đình quay về phía nam nhìn ra đường Hoàng Quốc Việt, xa chút nữa là con sông Châu Giang, cách Cầu Giẽ trên quốc lộ QL1A hơn 1km.

Lối vào đình đi vòng bên phải ao, rẽ trái qua Nhà truyền thống nghề giày da rồi đến cổng đình được xây theo kiểu nghi môn với các trụ biểu.

Bước qua cổng ta sẽ thấy 2 nhà bia ở hai bên, đi thẳng qua giữa đôi tượng voi nhỏ thì tới cái sân đình khá rộng. Phía sân giáp ao có một hòn non bộ và bức bình phong đắp cuốn thư với cặp tượng ngựa đứng chầu đối diện.

Tòa đại bái rộng 3 gian 2 chái, xây theo kiểu truyền thống, mái lợp ngói ta. Hai bên bờ nóc có gắn tượng hai con nghê đang chầu vào nhau. Giữa bờ nóc đắp hình “lưỡng long triều nhật”.

Ở hai đầu tường hồi có cặp tượng Hộ pháp đắp nổi đứng nhìn nhau qua hàng hiên dài mà hẹp. Tại chính điện có bức trần thiết hình vuông, được làm bằng gỗ quý và sơn son, thếp bạc, phủ hoàng kim, trang trí theo đề tài “lưỡng long vờn nguyệt”.

Toà đại bái nằm song song với hậu cung thành hình chữ “Nhị”, ở giữa có khoảng sân nhỏ. Hậu cung mới xây vào năm 2000, gồm 3 gian nhỏ, tường hồi bít đốc, tại gian giữa có đặt long ngai và bài vị của Thành hoàng bên trong khám thờ.

  Bên trong tòa đại bái.

  Bức trần trong chính điện

 Chạm khắc trong đại đình.

Hậu cung đình Giẽ Hạ.

 Thánh thể di vật trong hậu cung.

Di sản

Đình làng Giẽ Hạ nổi tiếng bởi nghệ thuật trang trí kiến trúc tập trung trên các cấu kiện gỗ, có niên đại từ thời Lê Trung Hưng và thời Nguyễn. Tiêu biểu là những mảng chạm khắc trên hai bộ vì nách của chính điện và 2 gian bên, cũng như trên các mảng cốn, đầu dư, bẩy hiên.

 

 

 

Chạm khắc ở mái hiên

Các nhân vật như tiên nữ cưỡi rồng, tiên nữ cưỡi phượng, mặc dù bố cục khác nhau nhưng phần lớn giống nhau ở khuôn mặt bầu bĩnh, mũi dọc dừa, đầu đội mũ hoặc búi tóc, mắt hướng sang một bên...

Di sản chữ Hán được lưu giữ chủ yếu ở các bức hoành phi, câu đối, sắc phong và bi văn, phần lớn các chữ vẫn đọc được. Nhà bia bên trái ngay sau cổng đình Giẽ Hạ là nơi đặt 3 tấm bia đá, tấm quay lưng ra hồ có ghi niên hiệu Bảo Thái thứ 6 (1725) đời vua Lê Dụ Tông. Nhà bia bên phải chỉ có một tấm bia rất lớn đứng trên lưng rùa và mang niên hiệu Phúc Thái thứ 5 (1647) đời vua Lê Chân Tông.

Ngày 12 tháng 6 âm lịch, 6 thôn của tổng Thịnh Đức cũ lại mở đám lớn lễ hội cầu phúc, xưa dài 10 ngày. Nay thì ngày 11 làm lễ Bao sái mộc dục dâng cúng thanh bông hoa quả; ngày 12 làm lễ chính cầu phúc (có cờ quạt rước Thủy thần về nhập tịch, tổ chức hát xướng, dâng cúng hoa quả, cỗ chay và xôi, rượu, gà, lợn). 12 tháng 11 ÂL là ngày hóa của Thần thì làm lễ cầu phúc dâng cúng thanh bông hoa quả, cỗ chay.

Rằm tháng Giêng kỷ niệm Tiên Mẫu giáng hạ: dâng lễ cỗ chay, cắt giấy ngũ sắc, tổ chức ca hát. Ngày 10 tháng 2 ÂL: tế xuân (lễ vật tùy nghi). Ngày 10 tháng 5 ÂL: lễ cơm mới (tùy nghi). Ngày 10 tháng 8 ÂL: tế thu (tùy nghi). Cả 6 thôn đều có tục kiêng húy: “châu” gọi chệch là “nghé”, “Bác” gọi chệch là “Bá”.

Trong lần đại trùng tu đình Giẽ Hạ vào năm 1843 dưới đời vua Thiệu Trị, dân làng đã cho đào ao và trồng nhiều cây. Năm 1996, Bộ Văn hóa và Thông tin ra quyết định xếp hạng ngôi đình là Di tích lịch sử – văn hóa - nghệ thuật quốc gia.

 Đình Giẽ Thượng

Đình Giẽ Thượng có từ cuối thế kỷ 17. Nơi thờ phụng  thuỷ thần Quảng Bác đại vương, Xếp hạng Di tích quốc gia năm 1996. Địa chỉ tại thôn Giẽ Thượng, xã Phú Yên, Phú Xuyên, thành phố Hà Nội.

 

 

Chính điện đình Giẽ Thượng. Panorama ©2016 NCCong

Lược sử

Đình Giẽ Thượng được xây vào cuối thế kỷ 17, bên trong cùng thờ đức Quảng Bác Uyên Dung đại vương, còn gọi là thánh Ba Sa, hay thủy thần Tam Giang, con trai thứ 2 của Hùng Huy Vương (tức vua Hùng thứ 8), có công giúp vua đánh giặc Thục, bảo vệ dân và giữ nước. Các triều đại phong kiến đã ban 241 mỹ tự và 19 đạo sắc phong ngài làm thành hoàng của Giẽ Thượng cùng 71 ngôi làng khác.

Đình được gọi theo tên làng Giẽ Thượng. Làng này cùng làng Giẽ Hạ liền kề rất nổi tiếng về nghề làm giày da, thời Lê cả hai thuộc thôn Thịnh Phúc, thời Nguyễn mới tách ra, nay thuộc xã Phú Yên, huyện Phú Xuyên, thành phố Hà Nội. Hội làng được tổ chức hàng năm vào đầu mùa hạ. Cứ 5 năm một lần 6 thôn (Thượng, Hạ, Thần, Bùng, Cầu và Thủy Phú) của tổng Thịnh Đức cũ cùng thờ ngài Quảng Bác đại vương lại chung nhau làm đại lễ.

Trong đình có nhiều tác phẩm điêu khắc gỗ từ thời Lê Trung Hưng, đặc trưng cho nghệ thuật tinh tế và độc đáo của các ngôi đình làng thuộc vùng đất phía Nam kinh thành Thăng Long. Năm 1996 đình Giẽ Thượng được Bộ Văn hóa và Thông tin xếp hạng là Di tích lịch sử - văn hoá - nghệ thuật quốc gia.

Kiến trúc

Đình Giẽ Thượng nằm trên một khu đất cao ráo, tiền đường nhìn về phía nam ra sông Châu Giang. Lưng đình hiện nay áp vào vệ đường Hoàng Quốc Việt, cách Cầu Giẽ trên quốc lộ QL1A chừng 2km. Cổng đình mới xây lại theo kiểu nghi môn, câu đối đắp trên trụ biểu được viết bằng chữ Quốc ngữ, hai bên cổng có tượng voi quỳ. Sau cổng có một cây sữa cao to che mát sân ngoài ở bên cạnh đầu hồi ngôi đình.

Theo lối đi từ sân ngoài sang tay phải vào sân trong ta sẽ thấy trước tòa đại bái có hòn non bộ, tượng nghê và bình phong. Sau bình phong có một ao to, bên trái là cổ thụ um tùm tỏa bóng xuống mặt nước. Tòa đại bái gồm 3 gian lớn, xây kiểu 2 tầng chồng diêm, mái lợp ngói ta, tường hồi bít đốc. Ngoài hiên không thấy có cặp tượng Hộ pháp như thường lệ. Đại bái kết nối với trung cung và hậu cung theo hình chữ “Công”.

Di vật

Trong đại bái và trung cung của đình Giẽ Thượng có một số hoành phi và câu đối cổ. Gian giữa hậu cung là nơi đặt khám thờ chứa long ngai và bài vị của Thành hoàng.

Tại chính điện và hai gian tả hữu vẫn giữ được những mảng chạm khắc gỗ điêu luyện với những hoạt cảnh đời thường xen lẫn các đề tài tiên nữ, voi, nghê, rồng, mây lửa v.v., trông cực kỳ sinh động.

 

 

 

 

Trên cao có treo bức trần gỗ trang trí rất đẹp, giống như ở đình làng Giẽ Hạ. Ngoài ra còn có một lư hương cổ tạc bằng đá liền khối khá tinh xảo đặt trên hương án.

Năm 1989, khi đào ao sau đình thôn Bùng, nhân dân phát hiện được 7 ngôi mộ cổ nhưng chỉ 1 mộ nguyên vẹn. Thi hài còn lại cũng nhiều ít khác nhau. Hiện vật tùy táng phong phú (rìu đồng, chậu đồng, giáo đồng, vại sánh, đĩa gỗ, thước gỗ...) thuộc văn hóa Đông Sơn, cách nay trên 2500 năm.