Thần phả kể rằng sau khi dẹp loạn 12 sứ quân, vua Đinh làm lễ thưởng công cho các bậc khanh tướng. Danh tướng họ Trương được ban quốc tính (họ Đinh) nhưng ông từ chối và dâng biểu xin về quê nuôi dưỡng cha mẹ. Trương Nguyên xin vua trở lại quê hương để phụng dưỡng bố mẹ già.

Cảm kích trước tấm lòng hiếu nghĩa của ông, vua Đinh ban cho ông 15 lạng vàng để về quê. Về đến xã An Cừ, biết cha mẹ đã "về già" Trương Viết Nguyên lo xây đắp phần mộ, sửa sang nơi thờ cúng rồi mở tiệc khoản đãi để cảm tạ bà con.

Khi ông hóa, vua Đinh cho ruộng cấy, cắt đinh phu giao cho vùng Ninh Cơ (làng Gừa ngày nay) lập đình thờ cúng.

Lễ hội làng Gừa ngày nay có tế lễ, rước kiệu đức ông và rất nhiều trò vui thể hiện tinh thần thượng võ như đánh đu, đánh vật, chém mía, cướp cầu. Ban đêm có hát chèo tuồng, phần nhiều là các tiết mục tự biên, tự diễn. Trống lễ, trống rước, trống hội, trống chèo rậm rịch ngày đêm làm cho khí thế của lễ hội càng thêm náo nhiệt.

Nhưng đặc biệt nhất là trò chơi cướp cầu. Tương truyền, khi ông Trương Nguyên từ Hoa Lư về quê có mang theo một quả cầu, một dụng cụ để luyện tập binh sĩ. Khi về làng đức ông bày trò chơi cho toàn dân. Đến nay, trong lễ hội thờ ông, cướp cầu đã trở thành một nghi lễ không thể thiếu được.

Quả cầu bằng gỗ, kích thước xấp xỉ như quả bóng chuyền ngày nay, được sơn son thếp vàng và trang trí vẽ mây sóng trên bề mặt. Quả cầu là thánh vật của làng Gừa, đến nay đã bị tróc sơn, các hoa văn họa tiết cũng không còn được rõ nét. Hàng năm chỉ có ngày lễ hội mới được mang cầu ra chơi và bao giờ cũng được tổ chức đầu tiên để khai cuộc.

Hội được tổ chức vào ngày mồng 4 tháng giêng hàng năm. Từ mờ sáng mồng 4, cửa đình đã rộng mở, đèn thắp sáng, khói hương nghi ngút. Trống nổi giục giã dân làng tới đình. Làng chọn lão nông hoặc người có chức sắc, gia đình thuận hòa, nề nếp làm chủ tế. Đúng giờ tỵ, trò cướp cầu bắt đầu. Đội nào thắng sẽ được vào cung hồi trống, tế thánh khai hội và người dân tin rằng mọi ước nguyện cũng sẽ linh ứng.

Năm nào cũng vậy, ngày mùng 4 Tết Nguyên đán sân đình làng Gừa chật kín người. Người làng, người xa quê, khách thập phương tụ về dự hội, lễ Thánh cầu may rất đông. Ngày trước, phần hội rất đa dạng với các trò chơi: đánh đu, bắt vịt, chém mía… nay chỉ còn duy trì được tục cướp cầu và võ vật. Các cụ cao niên trong làng truyền lại rằng, quả cầu được bảo quản, giữ gìn cẩn thận trong đình hiện nay chính là quả cầu cụ Trương Nguyên mang từ Hoa Lư về.

Quả cầu được làm bằng gỗ quý, hình cầu, to hơn bát ăn cơm một chút. Trước kia, quả cầu được sơn son thếp vàng, vẽ trang trí rồng mây trên bề mặt. Trải qua hơn nghìn năm, hiện nhiều chỗ trên quả cầu đã bị long sơn, tróc lở, các hoa văn họa tiết không còn rõ nét nhưng phần gỗ không hề bị mối mọt.

Hằng năm, đến ngày lễ hội, quả cầu được các cụ trong làng rước từ hậu cung ra hương án trước sân đình làm lễ thánh rồi tổ chức giao cầu, cướp cầu khai hội. Bao năm qua, người dân làng Gừa luôn coi quả cầu là vật thiêng duy nhất của làng còn tồn tại đến ngày nay.

Quả cầu hơn nghìn năm tuổi - vật thiêng của làng Gừa.

Ngày mùng 4 Tết hội làng mới bắt đầu nhưng từ đêm mùng 3 các cụ trong đội tế lễ của làng chỉnh trang khăn xếp, áo the ra đình tế lễ. Ngoài cầu quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa… các cụ kính cẩn xin thánh rước quả cầu từ hậu cung ra hương án đặt trước cửa đình.

 

 

Chiều ngày mùng 4, hai đội chơi (là những thanh niên khỏe mạnh, chưa vợ trong làng) xếp thành hai hàng đứng tôn nghiêm trước hương án. Trên hương án có đặt sẵn quả cầu ở giữa lòng một cái đĩa. Khi ông thầy làng (người điều hành cuộc chơi) chỉnh tề trong áo the, khăn xếp đứng trước hương án xướng to:

“Quả cầu làng ta

Nhân đa vật thịnh

Ngoài đồng tốt lúa

Trong làng tốt cau

Nào anh em ta đâu?

Ra đây chơi cướp cầu…í a.”

Rất tập trung, khi nghe xong 6 câu dự lệnh trong bài lễ thượng hương giao cầu truyền thống, đến từ "í a" là động lệnh lập tức người chơi của hai đội chạy lên cướp cầu. Đội nào nhanh hơn, khỏe hơn, khéo léo hơn, tài trí mưu lược hơn trong cướp cầu, chuyền cầu rồi chạy đủ 3 vòng quanh đình, sau đó nhẹ nhàng đặt lại quả cầu vào lòng chiếc đĩa ở giữa hương án với thái độ thành kính, tôn nghiêm đội đó giành chiến thắng. Việc tranh cướp cầu không quy định thời gian. Theo quan niệm của người dân, ai động tay được vào quả cầu sẽ có một năm mới nhiều may mắn, thuận lợi.

Trước kia người chơi cướp cầu thường cởi trần, đóng khố, đội thắt khăn xanh, đội thắt khăn đỏ ngang lưng. Ngày nay, hai đội chơi cởi trần, mặc quần đùi, trên đầu, ngang lưng đều chít và thắt khăn màu đỏ. Do ăn mặc giống nhau đòi hỏi người chơi phải có trí nhớ tốt, khi chuyền cầu phải nhanh tay, nhanh mắt mới tránh được nhầm lẫn.

Trước kia, đội nào thắng sẽ được vào hồi trống tế Thánh khai hội. Lệ làng ngày ấy quy định rất khắt khe, bước sang năm mới, mọi việc của làng chỉ được bắt đầu khi tiếng trống tế Thánh khai hội vang lên. Lệ cũ không còn phù hợp, đã được xóa bỏ. Ngày nay, khi quả cầu được đội thắng cuộc đặt vào đĩa, các cụ trong đội tế của làng (chứ không phải đội thắng) sẽ vào hồi trống tế Thánh cầu an, cầu may.

 

 

 

Sau hội giao cầu, cướp cầu, là phần hội võ vật. Tại sới vật được làm ngay trước cửa đình, từng đôi vật (là những thanh niên vừa trực tiếp tham gia chơi cướp cầu) sẽ vào biểu diễn tranh tài. Khác với hội vật ở các nơi, hội vật ở làng Gừa không có giải nhất, nhì. Tham gia hội vật, người thắng, người thua đều vui vẻ, cùng được nhận lộc thánh lấy may.

 

 

 

Giao cầu, cướp cầu ở làng Gừa là một tục đẹp, độc đáo, đặc sắc được người dân duy trì, bảo tồn và gìn giữ hơn nghìn năm nay. Tục giao cầu, cướp cầu không chỉ nhắc nhớ người dân phải thường xuyên luyện tập thể thao để rèn sức khỏe, sự nhanh nhẹn, dẻo dai… mà còn mang ước vọng, khát khao về một cuộc sống hòa bình, ấm no, hạnh phúc.

Giao cầu, cướp cầu có đội thắng, đội thua, nhưng với người dân làng Gừa thắng thua không quan trọng, quan trọng là tình nghĩa xóm làng được gắn kết, niềm vui, sự may mắn sẽ đến với mọi nhà.

Một mùa Xuân mới lại về, ngày mùng 4 Tết người dân làng Gừa lại tưng bừng khai hội. Trong rộn ràng tiếng hò hét, cổ vũ những chàng trai khăn đỏ thắt ngang lưng nhanh nhẹn, hoạt bát cướp cầu, chuyền cầu… Hơn nghìn năm qua, trò chơi truyền thống này đã trở thành nét đẹp văn hóa không thể thiếu ở miền quê chiêm trũng này mỗi khi Tết đến Xuân về

Trò cướp cầu này còn tồn tại trong hội làng An Mông (làng Móng) xã Tiên Phong, Duy Tiên. Ý nghĩa của tục cướp cầu này, ngoài sự tôn vinh vị anh hùng của quê hương, ngoài sự thể hiện tinh thần thượng võ, có người đã nói tới dấu vết của tục thờ thần mặt trời của người Việt cổ.