Phúc Xá thời Nguyễn thuộc xã Bắc Biên, tổng Gia Thụy, là một địa danh có nhiều di tích lịch sử văn hóa, là một thôn thuộc Cơ Xá cũ, nằm ở bãi bồi sông Hồng bên bở Bắc, nguyên xưa là đất của phường Cơ Xá của Kinh thành Thăng Long. Làng Cơ Xá có tên gọi cổ là Ân Xá ở bãi giữa sông Hồng và cũng là Ân Xá phía Nam hồ Dâm Đàm từ thời Lý.

Vì thế, dân làng vẫn truyền nhau câu nói: "Thượng Xù, Gạ hạ Thanh Trì" để chỉ địa giới phía bắc và phía nam của làng. Năm 1132 - năm Thuận thiên thứ 5, vua Lý Thần Tông đi kinh lý dọc sông Hồng, thấy dân vất vả cực nhọc, nên đặt tên cho làng là Cơ Xá. Làng bao gồm đất đai hai bên sông và bãi nổi giữa sông, gọi là Bãi Giữa.

Năm 1831, thời vua Minh Mạng, Cơ Xá thuộc huyện Thọ Xương, tỉnh Hà Nội. Ðến năm 1911, làng Cơ Xá xin đổi tên là Phúc Xá, với mong muốn được bình an, no ấm. Năm 1942, Phúc Xá thuộc Ðại lý Hoàn Long, ngoại thành Hà Nội. Theo dòng chảy sông Hồng, bờ bãi bên bồi bên lở, Bãi Giữa cũng bị lở rất nhiều. Năm 1956, phần dân Bãi Giữa (Trung Hà và Bắc Biên) sáp nhập với xã Ngọc Thụy, huyện Gia Lâm (nay là phường Ngọc Thụy, quận Long Biên).

Đình Phúc Xá có khởi nguồn là đền Cơ Xá trải qua những thăng trầm đổi thay của lịch sử dân tộc và sự biến động của địa hình tự nhiên, khu vực này trước có tên gọi là Cơ Xá, sau đổi là Phúc Xá thuộc làng Bắc Biên, có vị trí ban đầu ở bên hữu ngạn sông Hồng, sau chuyển sang bãi giữa và sau cùng là đất bờ Bắc sông Hồng.

Chính vì có sự thay đổi vị trí nên di tích cũng được chuyển loại hình kiến trúc từ đền sang đình để đảm nhận chức năng là nơi thờ phụng Thành hoàng làng và tổ chức lễ hội. Nhân dân làng Phúc Xá vốn có truyền thống yêu nước, tinh thần chống giặc ngoại xâm kiên cường nên trong suốt tiến trình phát triển của lịch sử truyền thống ấy luôn được bồi đắp.

Ðình Phúc Xá được dựng năm 1919, trên nền cổ của làng với mái lá đơn sơ. Năm 1930, dân làng xây đình và nhà bia, đến năm 1935 mới hoàn thành toàn bộ khu đình. Ðình làng thờ ba vị tướng của Vua Hùng là Minh Khiết Ðại Vương, Bảo Trung Ðại Vương, Hiếu Công Ðại Vương có công bảo vệ đất nước.

Ngoài ba vị thánh trên, đình còn thờ Ðào tướng quân. Hiện Ban quản lý di tích còn giữ được bản thần tích về Ðào tướng quân là công thần của Trưng Nữ Vương. Theo thần phả, ông được Trưng Vương phong làm Ðại nguyên soái, thống lĩnh quân từ cửa sông Hát tiến đánh thành của Tô Ðịnh, ba năm sau lại đánh quân Mã Viện. Ngày 15-8, ông bị trọng thương, đến Cổ Lũy thì "hóa". Dân Phúc Xá ghi nhớ công ơn người anh hùng đã dựng đền thờ trên Bãi Giữa; khi bãi lở mới rước vào đình.

Trong hậu cung đình còn thờ Hồng Nương công chúa và Hảo Nga công chúa có công trợ giúp thuyền lương của dân làng Phúc Xá khi theo vua Lý Thánh Tông vào châu Hoan - châu Ái ổn định phương nam.

Ðặc biệt, đình Phúc Xá thờ Thái úy Lý Thường Kiệt (1019 - 1105), anh hùng dân tộc, niềm tự hào của quê hương. Tương truyền, sau khi Lý Thường Kiệt mất, quê hương Cơ Xá dựng đền thờ Ông ở phía bắc Bãi Giữa (đoạn ngang với Phú Thượng bây giờ).

Sau này, Ðền bị lở, dân Phúc Xá đưa bài vị Lý Thường Kiệt vào đình để thờ. Hiện nay, báu vật còn giữ lại được là bài minh khắc trên chuông chùa Phúc Xá đúc năm Canh Ngọ, niên hiệu Chính Hòa thứ 11 (1690), triều vua Lê Hi Tông. Chùa ở ngay cạnh đình. Nhờ bài minh đó, chúng ta mới biết rõ Lý Thường Kiệt tên thật là Ngô Tuấn vốn ở phường Thái Hòa của kinh thành Thăng Long.

Thế kỷ XIX, khi thực dân Pháp xâm lược nước ta, nhân dân Phúc Xá lại hang hái kiên cường đứng lê chống ngoại xâm bảo vệ quê hương. Năm 1947, giặc Pháp đốt đình chùa; mãi đến năm 1984 dân làng mới có điều kiện dựng lại đình với 4 gian nhà ngói.

Trong kháng chiến chống Mỹ cứu nước, quân và dân địa phương đã anh dung chiến đấu bảo toàn được cầu phao Chương Dương – cầu chiến lược của trục giao thong xương sông – đường số 1. Không quân Mỹ đã rải nhiều bom và đã bị rơi nhiều máy bay mà không ném được quả nào vào cây cầu bắc qua mảnh đất linh thiêng này.

Phúc Xá là vùng đất địa linh nhân kiệt, nơi đây có nhiều công trình văn hóa tâm linh, chỉ trong một làng đã có 4 công trình gồm chùa, đình và 2 ngôi đền. Trong những công trình này, đình Phúc Xá là một di tích nổi tiếng nhất.

Đã từ lâu, đình Phúc Xá thu hút không chỉ người dân Kinh thành Thăng Long mà cả khách thập phương xa gần đến tham quan lễ bái. Tài, đức và công tích của các vị Thành hoàng làng Phúc Xá, đặc biệt là danh tiếng lừng lẫy của người anh hùng Lý Thường Kiệt đã chinh phục được long dân và thong đến trời, đất, sau khi mất đi, các Ngài trở nên bất tử.

Danh tướng Lý Thường Kiệt được dân làng tôn vinh là Thành hoàng làng – người che chở phù giúp dân có cuộc sống yên bình. Một nhân vật lịch sử kiệt xuất khi sống có nhiều cống hiến cho đất nước, khi mất đi đã được hiển Thánh sống mãi trong lòng dân.

Giống như mọi ngôi đình làng của các địa phương trong vùng, đình Phúc Xá có khởi nguồn tạo dựng từ rất sớm với 2 chức năng chính là: nơi phụng thờ các vị phúc Thần có công với dân, với nước và nơi tổ chức lễ hội.

Đình Phúc Xá hiện nay tọa lạc trên một khu đất cao rộng thoáng giữa khu cư trú của làng. Các nếp nhà cổ ẩn mình dưới những cây cổ thụ bốn mùa tỏa bóng mát tạo cho di tích một vẻ đẹp thâm nghiêm, huyền bí. Các công trình kiến trúc gồm: cổng đình, sân, tòa kiến trúc chính kết cấu kiểu chữ Đinh, nhà Tả, Hữu mạc.

 

Giá trị của đình Phúc Xá còn được thể hiện ở những di vật. Trước hết phải kể đến 2 quả chuông lớn, trong đó một chuông “An Xá tự chung” đúc năm Phúc Thát thứ 5 (1647) có Bài minh ghi rõ Lỹ Thường Kiệt quê ở làng An Xá; một chuông “Am Xá tự chung” đúc năm Chính Hòa thứ 11 (1690); 2 tấm bia dựng thời Nguyễn ghi việc trùng tu di tích; 8 đôi câu đối ca ngợi công tích của Lý Thường Kiệt; 7 đạo sắc phong niên đại thời Nguyễn.

Đây là những tác phẩm nghệ thuật được trang trí bằng nghệ thuật đục chạm trên đá rất công phu, tinh xảo. Nhưng đặc biệt hơn cả là những giá trị phi vật thể nằm ở các bức đại tự và hoành phi, câu đối. Nội dung của những chữ được thể hiện trên các di vật này đều tập trung vào ca ngợi cảnh đẹp, đất thiêng, nơi ngôi đình tọa lạc, công trạng, đức độ của các vị Thần được thờ.

Các bức đại tự khẳng định giá trị của đình như: “Thánh cung vạn tuế” (Đức Thánh muôn năm). Còn các câu đối lại mang ý nghĩa khác nhằm ca ngợi công đức của thần.

Đình Phúc Xá (đền Cơ Xá) là nơi thiêng liêng. Sự linh thiêng của đình ảnh hưởng âm phù của người anh hung dân tộc Lý Thường Kiệt. Vì thế, về với đình Phúc Xá là đến thụ hưởng sinh khí trong lành, nơi thiên – địa giao hòa để được tiếp thêm sinh lực của trời đất. Về đây, khách bốn phương thể hiện sự tri ân đối với vị tướng tài ba, dũng lược, có công với đất nước, sau là để cầu cho quốc thái dân an, gia đình hòa thuận.

Năm 1994, đình được Nhà nước công nhận là Di tích lịch sử - văn hóa; năm 2004, đình bắt đầu được đại trùng tu, năm 2005 hoàn thành. Qua bao cơn binh lửa, dân làng vẫn giữ được hai đôi câu đối cổ. Một đôi nói rõ về làng Phúc Xá (dịch nghĩa):

Thái Hòa vốn có từ cổ xưa

Cơ Xá từ đó phúc ấm dài lâu

Và đôi câu đối ghi công đức của Thái úy Lý Thường Kiệt:

Dịch nghĩa:

Ðánh giặc Tống, dẹp loạn người Chiêm phù trợ nhà Lý

Che chở cho dân, giữ gìn đất nước, đem lại vinh hiển cho quê hương.

Tượng đồng Lý Thường Kiệt được Hội Khoa học lịch sử Việt Nam tổ chức thiết kế mỹ thuật và đúc nguyên khối, nặng sáu tấn, đã hoàn thành tháng 3-2006. Nghệ nhân thể hiện rất sinh động thần thái Lý Thường Kiệt ngồi trên ngai thờ; đầu đội mũ cánh chuồn, một tay để trên gối thư thái, một tay cầm chiếc "hốt", biểu tượng của quyền uy.

Hằng năm, vào ngày 6-3 (âm lịch) nhân dân mở lễ hội. Từ sáng sớm, Lễ rước nước từ sông Hồng về đình được tiến hành theo nghi thức cổ trang trọng. Khi đền thờ Lý Thường Kiệt và đền thờ Ðào Tướng công chưa bị lở, dân làng làm lễ rước kiệu các thánh về đền. Hai kiệu thánh của Hồng Nương và Hảo Nga công chúa được rước ra Bãi Giữa. Sau này, khi đền thờ không còn, không còn lễ rước kiệu, nhưng lễ rước nước vẫn được duy trì cầu mong cho dân làng mọi điều tốt lành.

Thờ phụng Thành hoàng Thái úy Lý Thường Kiệt, nhân dân Phúc Xá giữ lệ hằng năm làm lễ tưởng niệm theo nghi thức quốc gia vào ngày 17-2 và lễ giỗ vào ngày 2-6 (âm lịch). Hội làng Phúc Xá là một trong những lễ hội lớn trong vùng, được tổ chức vào ngày này. Trong lễ hội có nhiều hoạt động đa dạng và phong phú. Nghi lễ đáng lưu ý nhất là lễ rước nước, giống như các lễ hội vùng ven sông Hồng, rước nước mang ý nghĩa cầu cho mưa thuận gió hòa. Trong lễ hội Phúc Xá có nghi lễ rước kiệu Thánh.