Theo hồ sơ di tích đình Thượng, làng Thanh Nộn trước đây thuộc tổng Quyển Sơn, trấn Phủ Lý, tỉnh Hà Nội. Đình thờ phụng Tương Bình Đại Vương, tên huý là Nguyễn Công Khôi, người con quê hương sinh ra, lớn lên trong hoàn cảnh đất nước bị ngoại bang đô hộ.

Trong bản phả có ghi rõ hai cụ Nguyễn Công ổn và Phạm Thị Khải sinh quán tại Đạo Sơn Nam, Phủ Lý Nhân, Huyện Kim Bảng, xã Thanh Sơn đã sinh hạ được cậu bé mặt mũi khôi ngô, tuấn tú đặt tên là Nguyễn Công Khôi( hiệu là  Khôi Công) vào năm Nhâm Dần( Năm 522). Tuổi nhỏ ông đã sớm bộc lộ tài năng hơn người, với lòng khảng khái, nghĩa hiệp, muốn đem sức mình ra phò chúa.

Năm 542, nghe tin Lý Bí ở châu Thái Bình( vùng Sơn Tây ngày nay) dựng cờ khởi nghĩa đánh đuổi quân xâm lược nhà Lương, ông đã đem vũ khí, kế sách theo giúp khởi nghĩa thành công.

Đầu năm năm 543, quân Lương xâm lược nước ta lần thứ hai cũng bị đánh đại bại, tướng giặc bị giết gần hết, kẻ sống sót cũng bị vua Lương buộc phải tự tử.

Mùa xuân năm Giáp Tý (Năm 544), Lý Bí lên ngôi vua, xưng Lý Nam Đế), đặt tên nước là Vạn Xuân, định đô ở miền cửa sông Tô Lịch, mở nền độc lập tự chủ đầu tiên của nước ta. Khi định công phong thưởng, vua tiền Lý đã phong cho Khôi Công chức Tả bộc xạ - chức quan cận vệ tin cậy của nhà vua.

Năm 545, vua Lương cử Trần Bá Tiên và Dương Sàn đem quân thuỷ, bộ xâm lược lần thứ ba giao chiến ác liệt với đại quân nhà Tiền Lý.

Lợi dụng lúc quốc triều sơ khai của ta chưa ổn định, quân Lâm ấp quấy phá bờ cõi phía Nam nước ta, dân tình đói khổ, trộm giặc nổi lên như ong. Vua Lý Nam Đế cử Khôi Công vào nhậm trị vùng Châu Hoan(Nghệ An ngày nay). Ngài đem điều nhân nghĩa răn dạy nhân dân, đồng thời ra sức phát triển sản xuất chẳng bao lâu đời sống trong Châu no đủ, trộm giặc dẹp yên, trâu dê đầy nội, nhân dân ca ngợi Khôi Công. Tiếng đồn về tới triều đình, vua khen thưởng Khôi Công rất hậu.

Năm 548, vua tiền Lý Nam Đế mất, Triệu Quang phục kế vị tiếp tục, lãnh đạo nhân dân kháng chiến chống xâm lược và xây dựng đất nước. Khi Lý Phật Tử lên ngôi (Năm571) tức Hậu Lý Nam Đế. Khôi công lại dốc lòng phò giúp và lập công lớn. Hậu Lý Nam Đế coi Khôi Công là Khai quốc công thần, phong tước Tương Bình Đại Vương- tước hiệu cao nhất trong quan chế quân chủ phong kiến (Tương Bình nghĩa là giúp vua đánh giặc giữ yên đất nước) và cho phép về thăm quê quán.

Về làng, ngài cho xây Sinh Từ (đền thờ khi còn sống) trên nền nhà cũ thời thơ ấu, rồi xuất tiền mua thêm ruộng chia cho dân làm ruộng hương hoả cúng giỗ sau này ở cánh đồng Hinh (tức cánh đồng Chằm ngày nay).

 Năm 573 ngài mất tại triều, thọ 49 tuổi. Vua Lý Phật Tử cho an táng tại phía Tây thành Long Biên, ban cho mũ áo triều phục, sắc phong Đương Cảnh Thành Hoàng, lệnh cho nhân dân Thanh Nộn rước bài vị về thờ tự, lại miễn trừ binh lương, tạp dịch, thuế khoá cho dân trong xã.

Từ đó nhà nhà giàu có, làng xã phú thịnh không mấy nơi bằng, dân làng ai ai cũng nhớ ơn đức của ông, dân làng đã xây dựng ngôi đình Thượng để đời đời con cháu của làng cảm tạ công đức của ông. Như vậy từ ngôi Sinh Từ năm 571 qua nhiều lần trùng tu, đến năm Tân Hợi(1911) triều Duy Tân đình Thượng được trùng tu thành ngôi đình to đẹp như ngày nay.

Đình Thượng, làng Thanh Nộn, xã Thanh Sơn, huyện Kim Bảng, Hà Nam.

Đình Thượng vẫn giữ được vẻ bề thế, uy nghiêm với năm gian tiền đường, ba gian hậu cung, phía trước có tả vu, hữu vu, thường gọi là hai dãy tảo xá.

Đình tọa trên nền đất cao, phong quang, trông về hướng nam, có núi Ông Voi, dốc Cổ Ngựa từ xa chầu về, hội tụ sự mong cầu sinh phúc, sinh lộc cho dân làng. Hằng năm, vào dịp đầu xuân, chức việc, dân làng Thanh Nộn lại thành tâm chăm lo việc tế lễ, tưởng nhớ, tri ân công lao đánh giặc cứu nước của người anh hùng quê hương.

Hội đình Thượng làng Thanh Nộn, ba năm một kỳ mở vào mùng 6 tháng mười một nhân ngày khánh hạ - Ngày khánh thành ngôi từ đường thờ Tương Bình Đại Vương.

Những năm mở hội, chức dịch cùng các cụ cao niên đều thực hiện đầy đủ các nghi thức: lễ yết, mở cửa đình, khai hội, tổ chức rước kiệu đón bài vị Hoàng Tràng Công chúa, một nữ tướng dưới thời nhà Trần từ ngôi đền cuối làng về đình Thượng rồi tiến hành đại tế kỳ phúc rất chu tất, trọng hậu.

Lễ rước kiệu trong hội làng Thanh Nộn cũng có những niêm luật rất quy củ, chặt chẽ và mang đậm sự thành kính trang nghiêm. Trai thanh khiêng kiệu long đình (có bài vị Thành hoàng, gái lịch khiêng kiệu song hành, có bài vị Hoàng Tràng Công chúa.

Cùng với phần tế lễ trang nghiêm, hội đình Thượng có nhiều trò chơi, trò đấu rất vui hoạt, mang ý nghĩa sâu sắc, đáng chú ý nhất là trò ném quần, tái hiện chiến công xưa của danh tướng Tương Bình Đại Vương.

Để chơi trò này, người làng dựng hai cọc tre cách nhau chừng vài chục mét ở hai đầu sân đình ngoài (sân không lát gạch). Mỗi cọc đều sơn vòng tròn xanh, đỏ cách đều nhau. Cạnh cọc tre bên tả, bố trí sẵn một đống gạch vài trăm viên. Đinh tráng của làng được chia làm hai toán, mỗi toán hơn chục người.

Thể thức thi đấu là: bố trí đan xen cho mỗi bên ném gạch ba lần. Toán bên tả ném trước, toán bên hữu ném sau. Khi quan viên trọng tài phất cờ hiệu trò đấu bắt đầu, gạch ném rào rào. Tiếng hò reo cổ vũ vang dội cho tới khi một bên thắng cuộc thì trò đấu mới kết thúc. Bên thắng cuộc là bên ném được nhiều gạch trúng cột tre, không vỡ, không văng xa, có nhiều gạch gối một đầu vào cột.

Bên thắng được trao thưởng (tiền hoặc lụa) nhưng quan trọng hơn là tinh thần, người thắng cuộc rất hoan hỉ và luôn có niềm tin rằng năm ấy họ sẽ gặp nhiều may mắn.

Cùng với trò ném quần, trò bịt mắt đập niêu cũng rất hấp dẫn. Người chơi bịt mắt, cầm que, tiến về phía trước năm bước, đập vào một trong ba cái niêu treo trên cao. Khi có hiệu lệnh, người chơi phải định phương hướng ngầm, đi thẳng mấy bước, giơ que đập mạnh. Nếu que đập phải niêu trấu, bụi bay mù mịt. Nếu que đập phải niêu đựng nước, người chơi bị ướt lướt thướt dưới tiết trời rét, tạo nên một bầu không khí thật hồn nhiên, tươi vui, sống động.

Nét độc đáo của Di tích lịch sử, văn hóa đình Thượng cùng hội làng truyền thống Thanh Nộn từ bao đời nay được tiếp tục giữ gìn, nối truyền trong thời mở cửa càng điểm tô thêm sự khởi sắc và sức thanh xuân nơi vùng quê nông thôn mới Thanh Sơn đang hướng tới mục tiêu trở thành một trong những điển hình nông thôn mới kiểu mẫu.

Thế Vĩnh

Theo Báo Hà Nam điện tử