Quần thể di tích Đình – Chùa Trạm, trước kia thuộc thôn Trạm, xã Cổ Linh, phủ Thuận An, trấn Kinh Bắc. Đến thời Nguyễn là tỉnh Bắc Ninh, nay thuộc tổ 12 Trạm, Phường Long Biên, quận Long Biên, Thành phố Hà Nội.

Di tích Đình nằm phía Trung tâm Phường Long Biên bên bờ sông Hồng, cách Trung tâm Hà Nội khoảng 4,5 km, qua cầu Chương Dương khoảng 2,5 km theo đường  Bát Khối (đê Long Biên – Bát Tràng) là quần thể di tích Đình – Chùa Trạm được toạ trên một nền đất cao với những cây cổ thụ rêu phong.

Đây là ngôi đình cổ được kết cấu theo kiểu chữ Đinh gồm Đại bái 5 gian, hậu cung 3 gian, được kết cấu theo kiểu thượng chồng giường giá chiêng và hạ kẻ, phía trước sân đình là 2 khu nhà Tả và hữu vu gồm 3 gian, phía trước là cuốc thư, nghi môn, bên trái Đình là khu Nhà kho, bếp.

Đình Trạm có từ bao giờ ? hiện các tư liệu còn lưu giữ tại Đình cũng không thể hiện được niên đại năm khởi dựng vào thời Trần hoặc Lê, câu đối  và các mảnh trạm điêu khắc tại gian giữ Đại bái cho ta thấy năm sửa tu bổ gần nhất là thời Nguyễn, niên đại Gia Long năm thứ 18 (năm1819). Năm 2012 được UBND quận phê duyệt phương án tu bổ lại Quần Thể di tích Đình Trạm được khang trang như ngày nay.  

Đình Trạm và các vị Thần, Thành Hoàng làng được phong thờ:

Theo thần phả Đình Trạm do cụ Trần Kim Quỹ sao chép lại: Niên hiệu Hồng Đức đầu năm 1572 tháng riêng ngày tốt Hàn lâm viện Đông Các đại học sỹ Nguyễn Bính vâng soạn.

Quản bách thần tư điện hùng lĩnh Nguyễn Hiền tuân theo triều trước sao lại thì Đình Trạm được phong thờ Thành Công Tương liệt đại vương – Thượng đẳng phúc thần.

Qua các triều đại phong kiến Đình Trạm còn được phong 3 vị Thánh được thờ: (Đô Thống Đại Vương, Nam khê Thần Vũ và Xuyên Hoa Tĩnh Hạnh)

Theo thần phả và văn tế tại Đình Trạm, thì Đức Thánh Thành Công tên Nguyễn Thành Công sinh ngày 15 tháng 2 âm lịch, năm 21 (sau công Nguyên) quê ở đạo Hải Dương, phủ Hồng Châu, Huyện Thanh Miện, Trang Bích Thuỷ là người văn võ xong toàn, bạn bè kính phục, ai ai cũng tôn là thần đồng giáng thế.

Đến năm 16 tuổi cha, mẹ mất cả, sau 3 năm để tang xong, đức Thành Công nuôi chí lớn, lập một trại ở Trang Bích Thuỷ, hô hào được 500 thanh niên trong huyện ngày đêm luyện tập võ nghệ, sẵn sàng đánh đuổi giặc Hán.

Khi nghe Nhị vua Hai Bà Trưng khởi nghĩa phất cờ ở Hát Môn. Thành Công đốc quân được khoảng 500 người và gia binh đến yết kiến Hai Bà. Thấy Thành Công tướng mạo đàng hoàng, oai phong lẫm liệt, Hai Bà mừng nói: Trời vì ta cho ta người hiền tài phò tá.

Sau đó, Nhị Chúa Bà phong Thành Công làm Tương liệt đại tướng quân lĩnh ấn Nguyên nhung và kiêm chức Tổng đốc  (bộ binh và thuỷ binh). Hai Bà cùng các tướng lĩnh làm lễ cầu đảo thiên địa, thánh thần, đọc bài hịch xong chia quân đánh Thành, Tô Định thua to chạy về bản quốc. Hai Bà Trưng thu phục 65 thành tri và lên Ngôi vua.

Sau khi lên ngôi, Nhị vua Hai Bà Trưng phong tước cho Thành Công – Tương Liệt Đại vương, và sắc phong thực ấp tại Phủ Thuận An, Bắc Ninh Tỉnh. Danh tướng Thành Công một hôm du ngoại vùng đất phong Cổ Linh trang thấy nơi đây sơn thuỷ hữu tình cảnh sông rạch miền đất trù phú, bèn bàn với nhân dân Cổ Linh về khơi ao, khai phá đất hoang, canh tác nông nghiệp và bỏ 10 nén vàng làm vốn; Thành Công tâu vua chọn Trang Cổ Linh làm Hộ Nhi và cho xây dựng một ngôi Sinh Từ trên nền đất cao để sau này Ngài 100 tuổi có nơi thờ phụng.

Đất nước được bình yên sau 3 năm thì giặc phương Bắc sai Mã Viện đem 40 vạn quân ồ ạt xâm chiếm nước ta. Hai Bà triệu kiến các tướng lĩnh hồi triều. lại nói đến Thành Công tuân lệnh Vua, đưa quân qua Cổ Linh, tổ chức yến tiệp và dặn dò nhân dân Cổ Linh, khi ta ngoài 100 tuổi, nhân dân cổ linh lập linh vị ta mà thờ; chia tay các bô lão tại trang Cổ Linh, Thành Công huy động thêm 20 thanh niên trang Cổ Linh; đến Hát Môn, cùng Hai Bà Trưng đến Lạng Sơn quyết một trận sinh tử, nhưng giặc binh hùng tướng mạnh không sao chống được, ông mở đường máu phá vòng vây rồi cùng Nhị vua Hai Bà Trưng rút về Cẩm Khê. Lại nói lúc này Thành Công bị bao vây nhiều vòng cùng quân sỹ quyết một trận sinh tử phá vòng vây, Người bị thương nặng chạy rút về Ái Châu Thanh Hoá đạo, Hà Trung phủ, Tống Sơn Huyện, Tâm Quy Trang thì bỗng trời nổi cơn phong vũ bão trời tối xầm không nhìn thấy ai trong khoảng khắc thì trời quang đãng, quân sỹ không nhìn thấy Người đâu mà chỉ thấy một gò đất mối xông rất to. Ngày hoá của người là 15 tháng 7 âm lịch.

Ở đình còn đôi câu đối ghi nhận công tích của Đức Thánh:

Kỷ tải dực Trưng Vương, Tô tặc bình dư long tướng ấn,

Ngũ thôn chiêm Thánh đức, quy tranh hóa hậu ngật thần từ.

Nghĩa là:

Mấy năm phò Vua Trưng dẹp tan giặc Tô Định rõ ràng ấn tướng,

Năm thôn thờ Đức Thánh, đất tâm quy hiển hóa đẹp điền thiêng.

Tướng Tương Liệt Thành Công được thờ cúng ở thôn Trạm với tính chất là Thành hoàng làng bản thổ gắn liền với việc lập làng, lập ấp từ xa xưa của cư dân nơi đây. Cùng với tướng Thành Công, ở đình Trạm còn thờ 3 vị Thành hoàng nữa là: Đô Thống Đại vương Lê Phụng Hiểu, Nam Khê và Xuyên Hoa. Ba vị này được triều đình ban phong cho làng thờ cúng (có thể từ thời hậu Lê) đến nay không giữ được Thần tích, Ngọc phả nên cũng không ghi chép được nhiều về công tích.

Ở di tích đình Trạm trước đây còn ghi nhận lễ hội đông vui với nhiều trò diễn dân gian. Chính hội là ngày Rằm tháng Hai âm lịch, ngày sinh của Thành hoàng. Ngày này chủ yếu tập trung tôn vinh đức Đại vương Thành Công Tương Liệt (các vị Thành hoàng được ban phong phép vào không có lễ hội riêng).

Ngoài ra, tại đình còn tổ chức lễ kỷ niệm ngày hóa của Thánh vào Rằm tháng Bảy. Thời gian gần đây lễ hội không được tổ chức lớn, nhưng vẫn được thôn Trạm và 4 thôn thờ Đức Thánh duy tri đều đặn.

Trong lịch sử đấu tranh cách mạng của địa phương, ở đình – chùa Trạm đã diễn ra một số sự kiện như: Cuộc mít tinh của nhân dân, thành lập chính quyền trong Cách mạng tháng Tám năm 1945.

Trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp thời kỳ 1946-1954, nơi đây là địa điểm hoạt động của du kích, cán bộ Việt Minh. Sau năm 1954, có thời gian đình là trụ sở ủy ban hành chính xã Long Biên. Thời kỳ kháng chiến chống chiến tranh phá hoại của đế quốc Mỹ, khu đình – chùa này là nơi sơ tán của Đoàn 919 Không quân và Trạm Quân y dã chiến của sân bay Gia Lâm. Những sự kiện lịch sử cách mạng kháng chiến này đã nâng cao hơn giá trị của di tích.

Hiện nay, toàn bộ kiến trúc đình Trạm nằm trên một khu đất rộng, có nhiều cây lưu niên xanh mát. Đình trông về hướng Nam, nhìn ra đường đê, có quy mô kiến trúc vừa phải, với các hạng mục công trình: Đại đình, Hậu cung, Nhà Tả mạc, phía trước có sân lát gạch.

 

Đại đình là kiến trúc 5 gian tường hồi bít đốc tay ngai kéo liền ra trụ biểu lợp ngói di. Kết cấu khung gỗ có 6 bộ vì kèo, có 4 hàng cột gỗ, 3 gian giữa có hiên hẹp đều, có cửa bức bàn ngăn với nội thất, ở 2 gian hồi xây tường đến sát bờ nền. Các bộ vì được bố trí theo từng cặp đơn giản.

Tại bụng quá giang của gian giữa có ghi dòng chữ “Hoàng triều Gia Long thập thất niên, thập nhất nguyệt, nhị thập nhị nhật, lương thời thụ trụ thượng lương đại cát” tức là cất nóc đình vào ngày 22 tháng 11 năm Gia Long thứ 17 (1818).

Căn cứ vào dòng niên hiệu này, cùng việc khảo cứu các hoa văn trang trí trên kiến trúc, có thể thấy niên đại chính của đình Trạm hiện nay thuộc vào thời Nguyễn, đầu thế kỷ XX, dù cho sự tích nói đến việc đình đã có từ lâu.

Hậu cung đình Trạm khôi phục lại năm 1992, có 4 gian làm tường hậu bít đốc với 5 bộ vì thiết kế đơn giản. Theo điều tra hồi cố thì trước đây Hậu cung của đình làm theo lối chồng diêm, 2 tầng, 8 mái đao cong, ghép liền vào gian giữa Đại đình,tạo mái xối chéo.

 Bên trái đình có ngôi nhà với kết cấu bộ khung đơn giản nằm trên nền cũ của nhà Tảo mạc, hiện ngôi nhà này chỉ phục vụ sinh hoạt công cộng và dùng cho các công việc của di tích.

Về giá trị điêu khắc của đình chủ yếu tập trung ở tòa Tiền tế với các đề tài tứ linh: Long, Ly, Quy, Phượng, kết hợp với vân mây và nhiều biểu tượng với kỹ thuật chạm lộng, chạm bong, đường nét tinh tế thể hiện hài hòa giữa tả thực và cách điệu đã tạo cho các mảng chạm một nghệ thuật sinh động trong bố cục cân xứng.

Ngoài đề tài tứ linh, ở thân xà còn chạm hình Long hóa, Long ám…ở cốn mê có hình Hổ phù đầy vẻ quy nghi, miệng ngậm chữ Thọ hiền lành. Nhìn chung, trang trí trên đình Trạm tập trung ở 2 gian giữa là các đề tài trọng tâm, còn các trang trí khác chỉ chạm khắc hoa văn vân sóng, mây cuộn, trong hình thức giản lược.

Tuy vậy, nghệ thuật của đình Trạm vẫn để lại các tác phẩm nghệ thuật phản ánh tài hoa của những người thợ thủ công hồi đầu thế kỷ XIX, thời kỳ hiếm hoi của các cấu trúc cổ truyền, đình đã mang tư cách nối mạch của dòng nghệ thuật dân tộc.

Trải qua thời gian, bị ảnh hưởng nặng nề của chiến tranh, đình Trạm không còn giữ được đủ đồ thờ từ thời khởi dựng mà chỉ còn một số ít như: ngai thờ, bài vị, hoành phi, câu đối, chóe nước. Vì thế, trong thời gian qua, nhân dân địa phương đã tích cực công đức để di tích ngày càng đầy đủ và tôn nghiêm hơn.

Năm 2006, di tích đã được công nhận xếp hạng di tích lịch sử văn hóa, tạo cơ sở pháp lý cho việc bảo vệ và phát huy tác dụng, đây cũng là điều khẳng định về những giá trị của di sản lịch sử văn hóa này.

Lễ hội Đình trạm và các trò chơi dân gian: Lễ hội Đình Trạm thường được tổ chức vào 2 ngày mùng 9 – 10/2 âm lịch hàng năm. Tổ chức hội Làng là nét đẹp văn hoá của người dân thôn Trạm xưa nay là các tổ dân phố Trạm, phường Long Biên, còn là một nghi thức tin ngưỡng thờ tổ tiên của Ông cha ta.

Hội Làng thể hiện lòng kính trọng, sự tôn kính của con cháu với tổ tiên, hội làng còn thể hiện nét văn hoá ứng xử của mọi thành viên trong cộng đồng Làng, xã đặc trưng của Dân tộc Việt Nam.

Đến với Hội Đình Trạm chúng ta còn được thưởng thức các làn điệu dân ca quan họ, hát chèo, hát xoan, hát ví…; các trò chơi dân gian đặc sắc như: chọi gà, kéo co, cờ tướng..., nhưng phải kể đền trò chơi Bịt mắt đập niêu đất, đi trên lõng tre đập niêu tại lễ hội là biểu hiện sự phồn thịnh và phát triển của Văn hoá người Việt, ngoài ra ban tổ chức lễ hội ngày nay còn tổ chức các trò chơi, thể thao hiện đại như bóng đá, Cầu Lông, Bóng chuyền hơi, biểu diễn dưỡng sinh ...

Chùa Trạm có tên chữ "Nghiêm Quang tự", là nơi cúng phật thờ Mẫu. Chùa được xây dựng thời gian nào, chưa có cơ sở khẳng định chính xác. Theo các cụ kể lại thì trước kia Chùa Trạm được dựng trên khu đường Láng, năm nước to bị trôi dạt về sau khuôn viên Đình ngày nay, căn cứ vào cổ vật còn lưu giữ tại Chùa được ghi chép tại Bia đá thì Chùa được xây dựng lại vào niên hiệu Cảnh Hưng thứ 3 (1769) do ly sư Đàm Thị Tình bỏ tiền ra lấy ruộng và xây cất lại ngôi Chùa, các cổ vật như chuông đồng có niên hiệu Vĩnh Thịnh thứ 14 (1718), linh vị thờ, các pho tượng Phật thờ tại chùa mang phong cách thời Lê Mạt thế kỷ XVIII và thế kỷ XX.

Với những giá trị về lịch sử, văn hoá, kiến trúc, mỹ thuật của Đình – Chùa Trạm gắn liền với sự phát triển của người dân Thôn Trạm nói riêng, nhân dân Long Biên nói chung cần được bảo tồn và phát huy các giá trị.

Năm 2005, Cán bộ và nhân dân các Tổ dân phố Trạm đã làm đơn đề nghị UBND phường, UBND quận, Phòng VH&TT quận Long Biên, Ban quản lý di tích và danh thắng Hà Nội, Sở VHTT Hà Nội lập hồ sơ xin xếp hạng trình UBND Thành phố Hà Nội phê duyệt và ra quyết định số 385/QĐ – UBND ngày 18/01/2006 công nhận quần thể di tích Đình – Chùa Trạm di tích lịch sử - kiến trúc nghệ thuật.

Năm 2008, được sự nhất trí của Thường trực Đảng uỷ, Hội đồng nhân dân phường, UBND phường, Ban quản lý di tích phường Long Biên đã tổ chức hội nghị khoa học Đình – Chùa Trạm, có sự tham gia của các giáo sư đầu ngành về lịch sử, văn hoá nhằm đánh giá thực trạng của các di tích trên địa bàn phường, đồng thời cũng đưa ra các giải pháp góp phần vào việc lập quy hoạch mặt bằng tổng thể di tích lịch sử văn hoá Đình – Chùa Trạm trong công tác quản lý, bảo tồn và phát huy các giá trị di tích lịch sử Văn hoá Đình – Chùa Trạm cũng như việc khai thác và quảng bá du lịch trên báo chí, góp phần tạo lên tua du lịch Long Biên – Bát Tràng.