Theo các thư tịch cổ thì đình Vân Cốc là nơi phụng thờ hai chị em họ Phùng là Phùng Thị Ả Tú và Phùng Thị Ả Huyền. Sự tích kể rằng, xưa kia ở làng Vân Thủy, tổng Nhật Chiêu, huyện Bạch Hạc, phủ Vĩnh Tường, trấn Sơn Tây có ông Phùng Liệt, vợ là Phạm Thị Tự sinh được hai người con gái tên là Phùng Thị Ả Tú và Phùng Thị Ả Huyền vào ngày mùng 6 tháng Giêng và ngày 15 tháng Tám âm lịch.

Ngày ấy, tại làng láng giềng Nhật Chiểu, xã Liên Châu, huyện Vĩnh Lạc, tỉnh Vĩnh Phúc có ông Hoàng Xuân Hy, vợ là Phạm Thị Chỉ sinh được người con gái tên là Hoàng Thượng Cát. Ba người con gái này vốn bẩm tính thông minh, khỏe mạnh, lại có tài thao lược, văn võ song toàn, đương thời không ai sánh kịp.

Đứng trước hận thù mất nước do sự cai trị hà khắc của Thái thú Tô Định, ba bà đau đáu một lòng tìm kế giúp nước phù dân, những mong dành lại độc lập cho đất nước.

Mùa xuân năm 40, Nhị vua Hai Bà Trưng dựng cờ khởi nghĩa và lập đàn tràng mật đảo tại cửa sông Hát và truyền hịch đi khắp nơi kêu gọi người tài giỏi hưởng ứng cuộc khởi nghĩa.

Ba bà đã chiêu mộ được nhiều người, luyện tập cung kiếm võ nghệ rồi vượt sông sang Hát Môn tụ cờ bái yết Hai Bà Trưng, nguyện một lòng vì nước. Sau khi xuất quân, với khí thế như chẻ tre, Nhị vua Hai Bà Trưng cùng nghĩa quân tiến đánh quân Tô Định, thu lại 65 thành và định đô tại Mê Linh.

Sau ba năm, nhà Hán sai Mã Viện đem 5 vạn quân sang Giao Chỉ đánh báo thù. Trong trận chiến không cân sức, Nhị vua Hai Bà Trưng phải lui quân về vùng Cẩm Khê. Nhưng vì thế giặc mạnh nên Hai Bà đã tuẫn tiết tại cửa sông Hát.

Các tướng lĩnh đều chống trả quyết liệt nhưng không ngăn chặn được bước tiến của quân giặc. Ngày 6 tháng 3 âm lịch, ba bà cũng hy sinh. Để tưởng nhớ công lao và chí khí của ba bà, nhân dân nơi đây đã lập đền miếu phụng thờ.

Đình được xây dựng trên diện tích hơn 5000 m2, theo lịch sử để lại đình Vân Cốc nổi tiếng về quy mô, kiến trúc độc đáo. Hiện nay vẫn còn những tảng đá chân cột còn lưu lại trong khuôn viên Đình.

Trong tư duy người việt, Đình làng được hình thành như một thiết chế tổng hợp, đa chức năng, vừa có sự linh thiêng của tín ngưỡng, vừa có uy lực của chính quyền quân chủ, đồng thời lại hoà đồng gần gũi với đời sống nhân dân.

 Đình Vân Cốc - Lễ kết nạp đội viên mới Đội Thiếu niên Tiền phong Trường Tiểu học Vân Nam

Đình Vân Cốc là nơi tụ họp của dân cư trong tổng bàn việc làng và sinh hoạt cộng đồng trong dịp lễ hội, vui xuân đầu năm mới, hình ảnh “cây đa, bến nước, sân đình” đã đi vào tâm hồn của người dân quê hương.

Đình Vân Cốc hiện nay tọa lạc trong một không gian thoáng đãng, xung quanh trồng nhiều cây lưu niên tạo phong cảnh hài hòa. Theo hồi cố của nhân dân thì đình được xây dựng từ rất lâu đời nhưng do tiêu thổ kháng chiến nên không giữ được những dánh vẻ như thời khởi dựng. Đình nhìn theo hướng đông nam, bao gồm các hạng mục: Nghi môn, Đại bái và Hậu cung.

Nghi môn làm theo kiểu trụ biểu, hai trụ giữa vút cao, đỉnh trụ đắp tứ phượng chầu, ép thân thành hình trái dành, phía dưới là ô lồng đèn trang trí các đề tài tứ linh, tứ quý, thân trụ soi gờ, kẻ chỉ và trang trí các đôi câu đối bằng chữ Hán. Nối từ trụ biểu sang hai bên là hai cổng pháo làm theo kiểu chồng diêm hai tầng tám mái đao cong, trên nắp đắp nổi hình tượng lưỡng long chầu nguyệt. Hai trụ nhỏ hai bên soi gờ kẻ chỉ, đỉnh trụ là đôi nghê chầu.

Từ Nghi môn qua một khoảng sân khá rộng là tới Đại bái. Đây là hạng mục được làm theo kiểu 5 gian 2 dĩ. Các bộ vì ở đây được làm theo kiểu thượng giá chiêng chồng rường con nhị, hạ kẻ, bẩy và thượng chồng rường, hạ xà nách rường cụt. Tại các bộ vì này, các cấu kiện gỗ như hoành, xà, bẩy, đầu dư…được liên kết với nhau rất chặt chẽ, tạo thành bộ khung vững chãi đỡ lấy mái. Các cấu kiện này được trang trí hoa văn lá lật cách điệu.

Từ Đại bái, qua một khoảng sân rộng là tới Hậu cung, được làm theo kiểu ba gian nhà ngang. Gian giữa rộng khoảng hơn 3 mét, hai gian bên khoảng hơn 1 mét. Cả bộ vì đỡ mái ở đây được làm tương tự như Đại bái, nhưng hệ thống đồ thờ tự được bài trí khá phong phú, thể hiện uy linh của Thành hoàng làng. Đình Vân Cốc đã được xếp hạng là di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh, thành phố năm 1999.

Trải qua thời gian, với lòng thành kính đối với đức Thành hoàng làng, nhân dân Vân Cốc luôn có ý thức tôn bồi và bảo lưu hệ thống di vật phong phú như ba bộ long ngai, bài vị, hai hương án gỗ, sập thờ, cửa võng, một cuốn thần tích và những di vật có giá trị khác.

Đây là những di vật quý để hàng năm, cứ vào ngày 2 tháng 12 âm lịch, dân làng lại tưng bừng mở hội, cùng với những trò chơi dân gian diễn xướng lại những nghi thức khi xưa.

Đặc biệt vào mùa hội, đình Vân Cốc còn trở thành nơi lưu giữ một phần hồn quê thiêng liêng của người dân nơi đây từ bao đời xưa truyền lại. Hội kéo dài tới ba ngày, năm nào cũng tưng bừng với lễ rước giễu hành của lần lượt ba xã của Tổng Cốc xưa (nay gồm: xã Vân Nam, xã Vân Phúc, xã Vân Hà ), cùng với những trò chơi dân gian thu hút nhất là trò cờ người.

Hằng tháng cứ ngày rằm và mùng một là nhân dân lại kính cẩn sửa soạn lễ mọn với lòng thành kính thờ phụng những bậc hiền nhân để đình luôn có sự ấm cúng không trở nên hiu quạnh. Nơi đây không chỉ là nơi thể hiện tín ngưỡng của người dân Tổng Cốc mà ngày nay nó còn trở thành nơi sinh hoạt văn hóa của nhân dân, là nơi lưu giữ một phần hồn quê Vân Cốc, lưu giữ niềm tự hào trong truyền thống yêu nước của mỗi người dân nơi đây.

Trải qua các thời kỳ lịch sử, đình Vân Cốc được công nhận là di tích lịch sử, song với thời gian Đình đã bị xuống cấp. Thể theo nguyện vọng của nhân dân 3 xã Vân Phúc, Vân Nam và Vân Hà, được sự quan tâm của lãnh đạo Huyện uỷ - HĐND - UBND, Phòng VHTT huyện, đặc biệt là Đảng bộ,  chính quyền nhân dân xã Vân Phúc đã bổ sung quy hoạch mở rộng khuôn viên, lập dự án đầu tư tôn tạo, xây dựng và được UBND huyện ra quyết định phê duyệt dự án đầu tư xây dựng công trình: Tu bổ, tôn tạo di tích lịch sử đình Vân Cốc giai đoạn I  nhằm phát huy giá trị lịch sử đình Vân Cốc.

Dự án tu bổ, tôn tạo di tích đình Vân Cốc giai đoạn I, xã Vân Phúc với nội dung chính: Tu bổ, tôn tạo Đại đình; Đại bái, nghi môn, nhà tả hữu mạc, nhà tả thủ từ, cổng đình, tôn tạo sân vườn… Tổng mức đầu tư trên 44 tỷ đồng.

Các đơn vị thi công gồm: Nhà thầu tư vấn thiết kế Công ty TNHH kiến trúc Hoàng Đạo; Nhà thầu thi công Liên danh Công ty cổ phần đầu tư tư vấn và xây dựng Quyết Thắng - Công ty cổ phần tư vấn xây dựng và dịch vụ thương mại Thành Hưng; Nhà thầu tư vấn giám sát: Công ty cổ phần Việt Duy Tân.

 Sáng 26/2/2022, UBND huyện Phúc Thọ tổ chức Hội nghị triển khai thực hiện Dự án tu bổ, tôn tạo di tích đình Vân Cốc giai đoạn I. Đồng chí Doãn Trung Tuấn – Phó Bí thư Huyện uỷ, Chủ tịch UBND huyện đã đến dự và phát biểu chỉ đạo.