Đền Chôi ở Xuân Kỳ, xã Đông Xuân, huyện Sóc Sơn, thờ Đức Hỏa Nhạc đại vương – người có công rèn vũ khí bằng sắt cho Thánh Gióng đánh giặc Ân.

Đền Chôi, nơi thờ phụng Hỏa Nhạc Đại vương, tổ sư ngành rèn ở Việt Nam

 Theo truyền thuyết, vào thời Hùng Vương thứ VI (còn gọi là Hùng Huy Vương), Đức Hỏa Nhạc làm nghề chế kim rèn sắt, sinh ra ở làng quê Đa Hội – Bắc Ninh đã giúp triều đình rèn vũ khí, thiết giáp, thiết giáp để Thánh Gióng đánh giặc Ân.

Đức Hỏa Nhạc cũng được cử làm tướng lĩnh Thiên vương đề binh đốc hậu cùng Gióng đi đánh giặc. Khi phá tan giặc Ân thì Gióng lên núi Sóc phi thiên hiển thánh, Vua Hùng phong cho người là Thượng Đẳng Thiên Vương Sóc Sơn Đại Thần bất tử, người đời gọi là Thánh Gióng.

Còn Đức Hỏa Nhạc trở về Xuân Kỳ hiển thánh, hóa tại gò mộ và được Vua Hùng suy tôn Hỏa Nhạc Đại Vương bất tử, Thượng đẳng Thành hoàng. Công tích của Đức Hỏa Nhạc trong cuộc đấu tranh chống giặc Ân là biểu hiện sức mạnh về khả năng chinh phục thiên nhiên, lao động, chế tác công cụ, vũ khí của người Việt.

Theo dân gian lưu truyền, đền Chôi được xây dựng từ lâu đời. Theo văn bia tại đền có niên đại Tự Đức năm thứ 2 (ngày 21/11/1849) và thượng lương của đền ghi năm tu sửa đền “Hoàng triều Bảo Đại, thập nhị niên tứ nguyệt thập lục nhật” (Hoàng triều Bảo Đại ngày 16/4/1873) có thể khẳng định ngôi đền được xây dựng ít nhất vào thời Nguyễn – thế kỷ XIX.

Khu kiến trúc chính của ngôi đền được xây dựng theo hướng đông nam. Cấu trục mặt bằng theo lối tiền chữ Nhất, hậu chữ Đinh gồm tiền tế và hậu cung.

Tiền tế là một lớp nhà 5 gian, mái lợp ngói ta, bờ nóc đắp kiểu bờ đinh, bờ dải bậc thang. Lòng nhà chia thành 5 gian, 3 gian giữa để làm nơi tế lễ, 2 gian bên được tôn lên cao hơn để làm nơi hội họp khi có việc làng. Hậu cung là một nếp nhà dọc 3 gian, gắn với gian giữa nhà tiền tế.

Chính giữa hậu cung là một bệ thờ được xây cao từ nền lên 80cm. Trên bệ thờ đặt một sập thờ bằng gỗ, trên đặt ngai thờ và một số đồ thờ tế mang phong cách nghệ thuật thế kỷ XIX. Đây là nơi thờ vị Thành hoàng làng Đức Hỏa Nhạc Đại Vương.

Hiện nay, đền Chôi còn lưu giữ được một số hiện vật khá phong phú với nhiều chủng loại và chất liệu khác nhau: 1 hương án, 1 ngai thờ, 2 kiệu (đều bằng gỗ), trong đó có 1 kiệu tam bành (kiệu lễ) và 1 kiệu mui đều mang phong cách nghệ thuật thế kỷ XIX, 1 bức đại tự, 2 câu đối (bằng gỗ) mang phong cách nghệ thuật thế kỷ XX; 5 bia đá, bia có niên đại sớm là Tự Đức năm thứ 2 (1849).

Trong đền có câu đối, nội dung ca ngợi công đức của Thần Thành Hoàng và cảnh quan ngôi đền:

Bạch nhật đông không ưng bất tử

Xích quang phi mã bẩm như sinh

Dịch là:

Giữa ban ngày bay lên trời trở thành bất tử

Ngựa phi trong luồng hào quang đỏ y như lúc thần còn sống.