Tương truyền chùa có từ thời Lý. Trong các sách "Lĩnh ngoại đại đáp" của Chu Khứ Phi thời Tống và "An Nam chí lược" của Lê Tắc thời Trần cho biết: vua nhà Lý cùng các bầy tôi thường đi lễ chùa và đền Đế Thích vào ngày 30 tháng chạp. Về sau vua Lê cũng thường đến cầu ở đây nên dân gọi là chùa Vua.

Hầu hết các tác giả đều cho rằng đền Đế Thích được lập vào đầu thời Lê sơ (thế kỷ XV). Sử tích viết “Vì thấy Đế Thích là bậc cao cờ, nên một ông hoàng thời Lê đem lòng hâm mộ, lập một đền thờ ở làng Thịnh Yên, tổng Hậu Nghiêm, huyện Thọ Xương”. Từ đó về sau, Đế Thích Quán đã trở thành trung tâm đấu cờ tướng hàng đầu của đất Thăng Long.

 Điện Thiên Đế nhìn từ sân chùa Hưng Khánh.

Nhà Tổ và cổng cũ chùa Hưng Khánh. Ảnh ©2015 NCCong

Truyền thuyết dân gian vốn coi Đế Thích là vua cờ; Trong thần thoại Ấn Độ, Đế Thích tức Sakradevanam Indra làm chủ cõi trời Đao-lợi, thống lĩnh 33 vùng trời, thuộc thượng tầng cõi Trung giới, cao hơn trời Tứ Thiên Vương và thấp hơn trời Dạ-ma.

Suốt mấy trăm năm, chùa Vua đã được liệt vào trong tốp 4 di tích nổi tiếng của kinh đô với tên gọi Thăng Long tứ quán. Đây vừa là chốn tâm linh thờ Phật và Vua Cờ, vừa là nơi các kỳ thủ thường đến thi tài trước những khán giả hâm mộ môn thể thao trí tuệ này. Chùa cũng từng là một cơ sở cách mạng và kháng chiến, bị giặc Pháp đốt phá năm 1947. Chùa đã được xếp hạng Di tích lịch sử văn hóa quốc gia vào năm 1992, ngày 1-10-2004 lại được gắn thêm biển Di tích lịch sử cách mạng.

Kiến trúc

Chùa Vua đã được trùng tu nhiều lần. Thời thuộc Pháp, xung quanh nơi đây còn là một khu đất trống vắng với nghĩa địa Tây ở phía bắc. Từ giữa thế kỷ trước mới di chuyển nghĩa địa, phố xá mọc lên và hồ bán nguyệt của chùa cũ bị lấp. Hiện nay chùa toạ lạc ở giữa hai con ngõ Thịnh Yên và Trần Cao Vân, ngay cạnh chợ Hoà Bình tức chợ Giời nổi tiếng đông đúc kẻ mua người bán, lắm khi tụ họp che lấp cả cổng chùa.

 Tam quan chùa Vua trên phố Thịnh Yên

 

Tòa chính điện chùa Vua

 

 

 

 

Điện Thiên Đế chùa Vua

 

Tượng Thần Đế Thích

 

 

Dáng dấp chùa Vua bây giờ chủ yếu hình thành từ lần trùng tu vào cuối thế kỷ XX, tuy nhiên tam quan nội, nghi môn và các ngôi tháp mộ vẫn còn mang dấu tích cũ. Mặt chùa quay về hướng nam. Tam quan ngoại xây kiểu 2 tầng 8 mái theo phong cách nghệ thuật thời Nguyễn, hơi giống tam quan đền Quán Thánh nhưng nhỏ hơn. Tầng dưới tam quan có một bia đá, tầng trên treo chuông đồng.

Đi qua cổng tam quan với gác chuông làm rất đẹp là tới sân đánh cờ. Đây là nơi diễn ra những huyền vi, ảo diệu của các thế cờ trong cuộc thi mỗi năm. Bàn cờ được kẻ bằng vôi trên một sân lát bằng đá xanh. Trong những ngày thường, các vị trí đặt quân trên bàn cờ được đặt các chậu cảnh. Trên thân chậu cũng ghi tên quân với tướng, sĩ, tượng, xe, pháo, mã… Từ trên lầu chuông của tam quan nhìn xuống, du khách như cảm nhận khí thế một cuộc cờ với những câu thơ:

Xe pháo qua hà giữa tiết xuân

Cần chi phong tướng mới cầm quân

Thoắt mang ngựa đến tan thành cổ

Bỗng vẫy voi ra giấu mẹo thần…

Đi qua sân đánh cờ là đến thẳng điện thiên đế thờ tiên Đế Thích. Phía bên trái điện là chùa Hưng Khánh thờ Phật. Thần Đế Thích vốn xuất phát từ tín ngưỡng đạo Bà La Môn ở Ấn Độ.

Sau này Phật giáo và Bà La Môn tiếp xúc với nhau, Đế Thích trở thành một vị thần cùng với Ngọc Hoàng là hai vị thần hộ vệ Phật pháp. Trong chùa, Đế Thích và Ngọc Hoàng (hay còn gọi Phạm Thiên) được tạc tượng theo dáng các vị vua với áo cổn, mũ miện đứng hai bên tượng Thích Ca sơ sinh (theo sách Vào chùa lễ phật, sự tích – ý nghĩa cách bài trí của Trần Nho Thìn).

Ở Ấn Độ, Đế Thích là vị thần sấm sét. Nhưng khi du nhập vào Việt Nam lại trở thành vị thần có khả năng cải tử hoàn sinh và là vua của môn cờ tướng.

Ở nhiều chùa nước ta, tượng Đế Thích thường bố trí Đại Phạm Thiên đứng hai bên tòa Cửu long (tức là Thích Ca sơ sinh có chín con rồng chầu) đặt ở bàn thờ dưới cùng của tòa Tam Bảo. Tượng Đế Thích và Đại Phạm Thiên là hai vị thần thường xuyên hỗ trợ Đức Thích Ca khi ngài chưa thành Phật.

Đế Thích được xem là bậc cao cờ nhất “cờ cao Đế Thích chấp đôi xe”. Ngài thường chu du, biến hóa xuất hiện khắp nơi trong chốn Tam Thiên thế giới để trừ tai, giải nạn cho mọi người. Do đó ngạn ngữ có câu “Ai muốn sống lâu thì cầu Đế Thích”.

Lễ hội chùa Vua được tổ chức hàng năm vào các ngày 6, 7, 8 và 9 tháng Giêng. Hội cờ thu hút không những các danh thủ trong nước mà cả những danh thủ các nước láng giềng như: Lào, Campuchia và Trung Quốc.

 

Đấu cờ người ở chùa Vua

Lễ hội khá hấp dẫn, ngoài phần nghi lễ như ở các đền, chùa khác, thì nội dung chính của ngày lễ là mở hội cờ. Ngày đầu khảo trịch (đấu loại), hội cờ các nơi cử đại diện đến thi đấu vào lễ đức vua, tiếp đó phải đấu với một người trong ban tổ chức giải.

Sau khi vượt qua vòng sơ tuyển, các kỳ thủ sẽ chính thức so tài trong các ngày tiếp theo. Các cuộc thi được tổ chức theo thể thức loại trực tiếp. Ngày cuối cùng chỉ còn hai đấu thủ, ai giành được phần thắng chung kết, ấy là người phá giải cờ.

Trước đây, phía trước cổng điện Thiên Đế có một tấm bia đắp bằng gạch. Một vãi già trong chùa cho biết tấm bia này dựng trên khu vực nhà bia trước kia dùng để vinh danh những người thắng cờ.

Thể lệ hội thi cờ chùa Vua quy định nếu ai ba năm liên tiếp giành giải nhất thì được ghi tên lên bia này. Tuy vậy trong thời chiến tranh chống Pháp, Mỹ, nhà bia trước kia đã bị phá hỏng. Thời nay bia mới dựng lên còn sơ sài và cũng chưa thấy ghi tên ai lên đó.

Mồng 9 là ngày chính hội. Ngay từ sáng sớm đã có nhiều người đến chùa mong cầu phúc, cầu tài, cầu bình an và cũng là để chọn một vị trí thích hợp để xem trận chung kết của giải cờ.

Trận chung kết bắt đầu ngay sau lễ dâng hương của đông đảo các tầng lớp nhân dân ở khắp các địa phương. Từ nhiều năm nay, hội cờ chùa Vua được thực hiện theo thể thức thi đấu quốc tế, trong vòng một giờ đồng hồ, mỗi đấu thủ phải đi được 20 nước, bên nào không thực hiện được sẽ bị trừ điểm. Cuối ngày, người đạt giải được ban tổ chức xướng tên và trịnh trọng trao giải.