Ngôi đền Thượng thờ Thạch Tướng Đại vương nằm trong quần thể chùa Bổ Đà - ngôi chùa cổ kính nhất vùng kinh Bắc. Ngôi đền được xây dựng vào thời Lê (thế kỷ XVIII). 

Vào một đêm mưa to gió lớn, sấm chớp bão bùng kinh thiên động địa thì một khối đá nhám màu nâu có kích thước khổng lồ nổi giữa Ao Miếu mênh mông của làng Tiên Lát Hạ vỡ ra làm ba mảnh xuất hiện trên đó có bé trai khôi ngô tuấn tú. Sáng sớm hôm sau (mồng 10 tháng Giêng) khi trời quang mây tạnh, Có hai vợ chồng tên là Nguyễn Hòa và Cao Thị Huyền gia cảnh khó khăn, lấy nhau nhiều năm mà chẳng có mụn con.

Tình cờ lần đi mò cua, bắt ốc, ông bà chợt thấy cậu bé khôi ngô, bụ bẫm, trắng trẻo nằm trên hòn đá. Họ liền bồng về nuôi dưỡng. Dù nghèo khó, ăn chẳng đủ no, nhưng lạ thay, cậu bé lớn như thổi. Người cao 10 thước, sức khỏe phi thường. Nhưng ngặt một nỗi, đến 7 tuổi mà cậu bé chẳng biết nói năng gì. Hai vợ chồng lấy làm buồn phiền, tự an ủi nhau: “Đây là con của đá, của đất trời nên khác người cũng chẳng lấy làm lạ”.

Thời Hùng Tạo Vương (không rõ thứ mấy), một lực lương xâm lược hùng hậu Bắc quốc với 50 vạn quân sang xâm lược đất Việt. Chúng đánh chiếm nhiều nơi như: Cao Bằng, Tuyên Quang, Hưng Hóa. Đi đến đâu, kẻ thù đốt phá làng bản, tàn sát dân lành man rợ. Quan binh không chống trả nổi do sức địch quá mạnh. Nhà vua lòng dạ rối bời, ngày đêm mất ngủ lo lắng cho an nguy đất Việt. Nhìn quanh, các quan tướng đều không đủ tài trí đánh đuổi quân thù.

Nhà vua bèn xây đàn để tế trời đất cầu mong tìm được Thánh tài cứu nước. Đàn tế kéo dài ròng rã suốt 7 ngày, 7 đêm. bỗng từ trên trời bay xuống sân điện lá cờ đỏ đề chữ vàng "Trên trời Thượng đế báo nhà vua, đánh giặc tan tành tựa gió mưa, tìm đến Bắc Hà, Yên Việt xứ, chuyển Hùng Thạch Tướng đánh không thua ". Trời đất linh thiêng cứu giúp, nhà vua quỳ xuống, bái tạ.

Vua xuống chiếu sai một cận thần làm sứ giả cùng đội binh 12 người cầm cờ Thiên hoàng tìm đến đất Yên Việt... Nguyễn Hoà thấy lá cờ lệnh có tên Thạch Tướng thì về bảo với con nuôi. “Bây giờ mệnh nước đang suy, có sứ giả đến tìm mà không giúp nước, sao trả nghĩa ân tình?”. Câu bé bỗng chuyển mình đứng dạy thốt ra tiếng sấm: “Thạch Tướng yêu cầu về cấp báo với vua làm một con voi đá cao 10 trượng và trao cho lá cờ Thiên đế!”. Sứ giả y lời. .

Vài ngày sau, đích thân vua cùng quan quân mang voi đá và lá cờ đến trang Tiên Lạt. Vua làm lễ đón mừng Thạch Tướng. Ngày 13 tháng 8, nhân dân Tiên Lát thiết lập cung đình để vua ngự, nay vẫn gọi là đình Ngự...

Nhìn thấy Thạch Tướng dung mạo khác thường, nhà vua lấy làm ngạc nhiên. Vua lệnh các quan quỳ xuống bái lạy và phán rằng: “Thạch Tướng giúp nước trừ tà, biết lấy gì để báo đáp công đức sâu nặng cho xứng với tình đây”?

Thạch Linh tâu với vua: "Quyền hành chốn nhạc phủ, tước mệnh nơi thiên đình, trời sai xuống giúp bệ hạ trừ Man khấu, đâu dám phiền bệ hạ hậu bào...chỉ xin được gìn giữ “Hòn đá Mẹ” làm nơi cấm kỵ và lập miếu thờ ta”.

Nói dứt lời, Thạch Tướng vươn vai ba lần, trở thành tráng sĩ oai hùng, nhảy lên lưng voi, tay cầm lá cờ, dẫn đầu đoàn đại binh đánh giặc. Thiên binh vạn tướng của Thạch Tướng đi tới đâu, giặc chết như ngả rạ tới đó. Thạch Tướng chiến đấu dũng mãnh khiến giặc khiếp sợ. Chỉ trong thời gian ngắn, Thạch Tướng đánh thẳng tới Cao Bằng, Tuyên Quang, Hương Hóa, quét sạch đồn giặc.

Ngày 12 tháng 9, khải hoàn về quê hương Thạch Tướng cưỡi voi về thẳng nơi sinh ra mình ở trang Tiên Lạt. Ông thả voi dưới chân núi (đến nay vẫn còn hình đá voi đá). Một mình, Thạch Tướng trèo lên núi đá Phượng Hoàng chỗ đỉnh cao nhất, trút bỏ giáp trụ binh phục, mũ áo rồi hóa về trời. Người dân chứng kiến làm sớ dâng lên triều đình báo tin.

Nghe tin đó, vua bèn truyền trăm quan đến nơi “hóa” của Thạch Linh thần tướng ở Tiên Lát thượng, lên núi cao làm lễ tế long trọng. Vua còn cấp ruộng hương hoả để thờ và gia phong mỹ tự cho Thạch Linh thần tướng. Vua phong Thạch Tướng là “Chuyên hùng Thạch Tướng đại vương” và trang Tiên Lạt làm nơi trung nghĩa, quanh năm thờ cúng hành lễ. Nhà vua còn triệu vợ chồng người có công nuôi Thạch Tướng về kinh thành nuôi dưỡng.

Đền được dựng ngay nơi Thạch Tướng đại vương hóa. Ngôi đền rộng khoảng gần 100m2. Bên tả, bên hữu sân đền có 2 chú voi đá đứng chầu. Gian giữa đền thờ Thạch Tướng đại vương. Hai bên cạnh thờ vợ chồng người có công nuôi Thạch Tướng. Mỗi năm, đền đón hàng vạn lượt người đến cúng lễ, chiêm bái. 

Ao Miếu hay dân gian còn gọi là Đền Hạ thờ Thần Đá: Thạch Linh Thần Tướng (Thạch Tướng Quân ) và Mẫu Đá. Khu di tích Ao Miếu hiện nay bao gồm các hạng mục công trình: Cổng đền, đền Thạch Linh, ao Thạch Long (Thánh Trì) và Nhà Mẫu.

 Đền thờ Thạch Linh thần tướng

 Miếu thờ Thạch Linh thần tướng trên phiến đá phía sau tòa đại đền (trong ao Thánh)

 Cổng đền mới được trùng tu, xây đơn giản. Sân lát gạch vuông, trong đặt một Ông Voi tạc bằng đá xanh, hình dáng giống kiểu voi chiến được miêu tả trong Thần tích về Thạch Linh. Xung quanh sân được xây tường bao khép kín.

Phía trước có hồ thủy đình- nơi tụ thủy, mang lại cảnh quan sinh thái và là nơi diễn ra nhiều trò chơi dân gian trong ngày lễ hội... Khuôn viên di tích trồng nhiều cây xanh tỏa bóng mát.

Đền Hạ bình đồ kiến trúc hình chữ Nhất mới được trùng tu, tôn tạo năm 1993. Tòa Tiền tế được tạo bởi 1 gian 2 chái. Kiến trúc mái theo kiểu chồng diêm 2 tầng 8 mái đao cong, bờ nóc, bờ dải xây gạch phủ vữa.

Đỉnh bờ nóc đắp hình lưỡng long chầu nhật. Hai đầu kìm bờ nóc và khúc nguỷnh đắp nổi hoa văn thủy ba (sóng nước). Bốn đầu đao được tạo cách điệu hình đầu rồng. Ngoài yếu tố tạo hình mỹ thuật còn tạo sự thanh thoát, mang yếu tố đối đãi âm dương.

Hai bên tường hồi xây trụ biểu cạnh hình tứ diện, đỉnh trụ biểu đắp tứ phượng chung thân. Phần dưới tai trụ biểu tạo dáng đèn lồng, đắp nổi hình tứ linh: Long, Ly, Quy, phượng. Hai cạnh tường hồi đắp tượng vũ sĩ trong tư thế đứng gác cửa.

Sau đền là ao Thạch Long và ngôi Miếu nhỏ lưu lại dấu tích của Mẹ Đá khi sinh ra Thạch Linh Thần Tướng và cũng là nơi chứa đựng nhiều giá trị nhất trong toàn bộ quần thể khu di tích Ao Miếu.

 “Đá Mẹ” sinh ra Thạch Tướng trong khuôn viên Ao Miếu

Trong Ao Thạch Long hiện vẫn còn  tảng đá tách ra làm ba, người dân vẫn gọi tảng đá ấy là “Đá mẹ”, vì họ tin rằng Thạch Tướng Quân do hòn đá đó nứt mà sinh ra, dân làng Tiên Lát gọi ao có tảng đá ấy là Ao Miếu vì có một miếu thờ tảng đá mẹ trong ao; hay người dân còn gọi ao ấy là Thánh Trì (Ao Thánh) vì xuất phát từ sự tích đức thánh Thạch Tướng Quân đã sinh ra ở trong ao đó.

Trong ao có mấy phiến đá tách rời nhau, một phiến đá lớn có dựng một ngôi miếu thờ ở trên, còn hai phiến đá nhỏ nằm ngay cạnh phiến đá lớn ấy. Đó đều là các khối đá nhám, màu nâu, nằm thành từng tảng ở một ao nước trong mát và khá rộng.

Tương truyền, trên bề mặt tảng đá mẹ trong ao còn có dấu vết của thánh khi sinh ra, đó là dấu vết nơi Thạch Tướng Quân đã ngồi trên đá, hay dấu vết bàn tay năm ngón bám vào phiến đá, bàn chân đạp trên phiến đá. Chính những dấu vết đó là cơ sở để người dân thể hiện niềm tin vào vị thần mình đang thờ cúng.

 Ban thờ đặt ngai và di ảnh của Thạch Linh thần tướng

Khu Nhà Mẫu mới được xây dựng vào năm 2009- nơi thờ Cha Mẹ nuôi của Thạch Tướng Quân.

Cùng với các di vật đá thiêng, liên quan đến nhân vật Thạch Tướng Quân còn có một số địa danh, điểm thờ của người dân Tiên Lát nhằm tôn kính vị thần Thạch Tướng Quân của mình.

Đặc biệt, ngọn núi Phượng Hoàng còn có hai ngôi đền thờ Thạch Tướng Quân, thứ nhất là đền trung nằm ở lưng chừng núi, thứ hai là đền thượng nằm trên đỉnh ngọn núi. Theo truyền thuyết, sau khi Thạch Tướng Quân phá tan quân giặc đã trở về trang Tiên Lát từ biệt cha mẹ nuôi rồi lên đỉnh ngọn núi Phượng Hoàng bay về trời. Nhà vua cho xây đền tưởng nhớ chiến công của thần để người dân Tiên Lát đời đời thờ cúng.

Ngoài ra, còn có đình Ngự nằm trên ngọn núi Lều mà tương truyền rằng, trước khi Thạch Tướng Quân ra trận giết giặc, vua Hùng Tạo Vương đã về trang Tiên Lát ngự lãm tại ngọn núi Lều để trao voi đá, cờ đá, vũ khí đá và tấn phong cho Thạch Tướng Quân ra trận giết giặc.

Ngoài ra, theo lời kể của người dân Tiên Lát thì trên các ngọn núi như: núi Bộ Trê, núi Bộ Ngạnh, núi Bộ Thông, núi Bộ Nứa... đều là những địa danh mà các bộ tướng của Thạch Tướng Quân tụ binh đánh giặc.

Tại thôn Thượng Lát (Lát lớn) còn có một ngôi đền thờ Bà Chúa Kho, sự tích về bà được kể rằng, khi nhà vua đến vùng Tiên Lát mời Thạch Tướng Quân ra trận giết giặc, vua đã phái một nàng công chúa có húy danh là Thanh Bình đi cùng và giao cho việc trông coi lương thực tại trại Cung (tên một ngọn núi ngày nay). Sau khi bà mất, dân làng lập đền thờ trên núi, gọi là đền thờ Bà Chúa Kho.

Ta có thể thấy rằng, trong ký ức dân gian, nhân vật Thạch Tướng Quân được tôn thờ ở các khía cạnh khác nhau: Thứ nhất là vị tướng có tài năng và sức mạnh đặc biệt; thứ hai là vị tướng lập chiến công kỳ vỹ giúp nhà vua đánh thắng giặc Man; thứ ba là vị thần bảo hộ cho dân làng Tiên Lát.

Chính những khía cạnh được tôn vinh này đã làm cho hình tượng nhân vật Thạch Tướng Quân in khắc vào trí tưởng tượng của nhân dân và có một sức sống lâu bền trong đời sống văn hóa tâm linh của cộng đồng cư dân.

“Từ xa xưa, đền nổi tiếng  linh thiêng. Theo sử sách ghi lại, thời Lý Thánh Tông, voi, ngựa, binh sĩ của Vua ngang qua đền thờ Thạch Tướng  ở trang Tiên Lạt. Bỗng voi ngựa tự dưng hý vang và phủ phục không bước đi tiếp.

Vua lấy làm ngạc nhiên, bèn xuống kiệu tìm cho ra lẽ. Vua thấy ngôi đền trước mặt liền cầu khấn Thạch Tướng phù hộ giúp nước. Dứt lời khấn, voi ngựa lại lên đường đi đánh giặc, dẹp yên bờ cõi. Vua Lý Thánh Tông bèn truy phong dòng chữ “Hiển ứng linh thông Bảo Phong tự hương thờ để đất nước mãi mãi thanh bình, thịnh vượng”.

Những năm đầu thế kỷ thứ 20, có một đám quan quân hò ngựa phi qua trang Tiên Lạt. Có một cao niên trong làng chạy ra bẩm quan đi qua đền Thạch Tướng phải xuống ngựa và ngả mũ chào. Đây là lệ từ hàng trăm năm để lại. Vị quan này vốn hống hách, ngạo mạn, nghe vậy trừng mắt: “Ta là quan mà phải xuống ngựa sao?”.

Vừa nói, quan thúc giục đoàn người tiếp tục phi ngựa chạy rầm rập ngang qua đền.  Đi được khoảng vài trăm mét, đoàn ngựa tự dưng lăn đùng ra đất. Đám quan, quân bất ngờ ngã nhào xuống đường. Đám quân bị què chân, gãy tay. Còn quan đầu đập xuống đất, tắc thở từ lúc nào.

Có thể coi khu vực giếng Thánh - ao Thần và đá thiêng ở Tiên Lát Hạ là một biểu tượng sáng, một đài kỷ niệm về sự khai mở - tạo lập Vũ trụ. Đền Ao Miếu với  3 mảnh đá thiêng ở đầm nước không ngoài mục đích thờ Tam Tài (Thiên- địa- nhân).

Thạch Linh thần tướng là con đẻ của Vũ trụ (từ mẹ đá vỡ ra 3 mảnh) sau khi cứu nhân độ thế làm cho quốc thái dân an rồi lại hoà đồng vào Vũ trụ. Hành động thăng hoá của Thạch Linh thần tướng tại ngọn núi cao Tiên Lát Thượng chính là cuộc trở về cội nguồn bản thể thiên nhiên của Con người.

Thăm quần thể di tích ở Tiên Lát, du khách có cảm tưởng người Việt sớm am tường nghệ thuật phối cảnh kiến trúc trên bình diện hoành tráng.

Ngọn núi có đền thờ Thạch Linh có thể ví như một “ đài sen” nổi bật giữa vùng chiêm trũng kề bên dòng sông Cầu thơ mộng.  Phải chăng đây là một dạng Mạn - Đà - La nguyên thủy theo tín ngưỡng  dân gian bản địa và còn là một cách chơi Non Bộ độc đáo siêu phàm? Không phải ngẫu nhiên thời Lý – Trần, nhân dân đã dựng chùa Bổ Đà – một cổ tự lừng danh ở nơi địa linh này.

Đã thành tục lệ, hàng năm chính quyền và nhân dân xã Tiên Sơn tưng bừng mở lễ hội lớn ở đền Ao Miếu và chùa Bổ Đà vào 3 ngày (từ 16 - 18 tháng 2 âm lịch).