Ở độ cao trên 1.500m so với mực nước biển, động Pa Thơm được bao bọc giữa khu rừng nguyên sinh rậm rạp, với thảm thực vật và sự đa dạng sinh học phong phú. Để đến được cửa động, du khách phải đi bộ một quãng đường dốc dài hơn 200m mấp mô đá với nhiều loại dây leo. Trên con đường này, du khách được hít thở khí trời trong lành, ngắm cảnh núi non trùng điệp, ngắm những nếp nhà sàn phía xa xa ở lưng chừng núi của người dân tộc thiểu số, nghe tiếng chim hót líu lo, suối chảy róc rách…

Động Pa Thơm nằm ở lưng chừng núi, cửa động hình mái vòm, cao 12m, rộng 17m, mái đá nhô ra 7m. Chính giữa lối vào là một khối đá khổng lồ sừng sững giống như đầu voi đang rũ xuống. Chiều sâu động khoảng hơn 350m chạy theo hướng Nam. Động có 9 vòm lớn nhỏ, chiều ngang có chỗ rộng chừng 20m. Lối vào động giáp cửa hang là ba khối đá lớn chắn ngang nằm uốn lượn như một con trăn khổng lồ ngăn đôi động và tạo thành hai lối vào ra. Ngay từ ngoài cửa hang đã có nhiều nhũ đá mang nhiều hình hài hết sức sống động, nhũ đá óng ánh, màu sắc huyền ảo, lung linh dưới ánh nến. Các vòm động đều cao vút, mỗi vòm tựa như một toà điện nguy nga, lộng lẫy, khối nhũ nhô lên, những măng đá đủ mọi hình tượng mềm mại từ trên mái trần rủ xuống những tua rua óng ánh. Bên vách những khối đá như những dòng thác lớn đang chảy, óng ánh bạc. Bên trong động, du khách như lạc vào một thế giới thần tiên, nơi có những cung điện nguy nga lấp lánh, có tiếng nước chảy tí tách vang lên từ vòm động và từ các nhũ đá… Ngoài ra, động còn được gắn với huyền thoại về một tình yêu đôi lứa, làm cho cảnh quan càng thêm chất thi ca và trở thành địa danh du lịch hấp dẫn của tỉnh Điện Biên.

 Khi đến cửa hang, du khách sẽ bắt gặp chú voi nhũ đá khổng lồ đứng đợi khách từ hàng vạn năm trước - Ảnh: Sưu tầm

Đi tiếp vào trong hang, du khách sẽ bắt gặp con trăn khổng lồ thân lớn ngang chiếc nong cỡ đại (dài khoảng 20m), da bóng loáng như vừa mới trườn ra từ đáy hang sâu thẳm. Vào sâu hơn nữa, du khách sẽ có dịp được ngắm rất nhiều các hình khắc thạch nhũ muôn hình muôn vẻ: tả gợi về đất trời, cỏ cây, muông thú, thiên thần và ác quỷ..., còn những hình khắc mang tính trìu tượng nhiều ẩn dụ thì triền miên không dứt; tất cả như là một kho mật mã chất chồng, khiến du khách phải dừng chân mải mê nhìn ngắm, tưởng tượng và suy ngẫm lẽ huyền vi trời đất.

Hoàng tử bàng hoàng lao theo và giao chiến với con trăn thần nằm canh giữ cửa hang, cuối cùng chém được trăn thần làm 3 khúc. Nhưng nàng tiên đã bay về Thiên cung bằng lối nhỏ hướng lên trời sâu trong hang. Hoàng tử tuyệt vọng quay về chỗ hai người gặp nhau ban đầu, đứng nhìn về cõi trời với nỗi buồn đau vô hạn, rồi quay về dãy núi phía Đông, nghỉ ở đó và hóa thành đá. Chỗ Hoàng tử đứng, người dân vẫn gọi là Pú Tạo Nòn - Núi chàng ngủ; còn chỗ nàng tiên say giấc ngủ năm nào thì có tên Pú Nang Nòn - Núi nàng ngủ. 

 Không chỉ là địa điểm mang tiềm năng về du lịch, động Pa Thơm còn chứa đựng trong nó những giá trị lịch sử, sinh thái to lớn. Năm 2009, tại lòng động, người dân trong xã và chính quyền địa phương đã phát hiện chiếc trống đồng (hiện vật này đang lưu giữ và trưng bày ở Bảo tàng lịch sử tỉnh). Ông Lò Văn Nhúng, Bí thư Đảng ủy xã Pa Thơm, cán bộ phụ trách mảng văn hóa cho biết: Trước đây, loài dơi sống ở trong động rất nhiều, tập trung bám đen kịt vách đá, không đếm được, khiến lối đi trong động phân dơi thải ra vẫn còn một lớp dày chưa phân huỷ hết.

Đến cửa động hình vòm cao hơn 10 m, rộng gần 20 m, có mái đá nhô ra ngoài hơn 5 m, du khách bắt gặp ngay ở cửa động một nhũ đá khổng lồ hình một con voi đang thủ phục. Đi sâu vào khoảng 20 m, có 3 khối nhũ đá (tổng chiều dài khoảng 15 m) nằm chắn ngang trên đường, đứt thành ba đoạn tạo thành hai lối dẫn vào động. Nếu muốn đi hết chiều dài động, du khách phải mang theo nến, đèn pin thắp sáng và đi gần 350 m, qua 9 cung vòm có diện tích lớn nhỏ khác nhau. Ở đây có những nhũ đá tự nhiên rất đẹp, lấp lánh mang những hình dáng lạ mắt, kỳ thú; thậm chí du khách còn nghe được cả tiếng nước rơi tí tách từ thành động và các nhũ đá…

 

Do ý thức người dân chưa cao nên cảnh quan trong hang động đang bị xâm hại nghiêm trọng - Ảnh: Sưu tầm

Tuy nhiên, điều đáng lo ngại là do chưa có kế hoạch, phương án quản lý chặt chẽ nhằm bảo vệ cảnh quan và hang động theo hướng bền vững, cùng với ý thức kém của một số người dân và du khách nên cảnh quan trong hang động đang bị xâm hại nghiêm trọng. Việc tổ chức cho khách đến thăm động Pa Thơm cũng chưa được chính quyền và ngành chức năng quan tâm nên việc tham quan danh thắng này còn gặp khó khăn. Đơn cử, chỉ vào dịp lễ, Tết, chính quyền xã mới cho khiêng máy nổ lên động để phát điện, còn ngày bình thường khách muốn vào động tham quan thì tự túc nguồn sáng.

Được biết, theo Quyết định số 2069/QĐ-UBND của huyện Điện Biên, di tích danh lam thắng cảnh động Pa Thơm được UBND huyện Điện Biên giao cho hai xã Pa Thơm và Na Ư quản lý. Nhưng việc giao cho chính quyền sở tại quản lý cũng bộc lộ nhiều vướng mắc. Ông Lò Văn Nhúng cho biết thêm: Kinh phí của xã không có, khoản thu du lịch từ động rất ít nên việc thuê người canh chừng, bảo vệ cảnh quan khu động xã gặp nhiều khó khăn. Ngày lễ, Tết thì được, chứ ngày bình thường người ta phải đi lên nương làm thôi.

Khìn vào con số thống kê 1.312 khách đến tham quan du lịch động Pa Thơm trong năm 2010, đem so sánh với “tầm cỡ” của một danh thắng cấp quốc gia, chúng tôi không khỏi buồn lòng: Trung bình một ngày, không quá 4 du khách đặt chân đến đây. Điều quan ngại hơn, trong số những du khách đến đây, số người mang quốc tịch nước ngoài chỉ “lẻ tẻ”. Tiềm năng du lịch quý giá như vậy mà đang bị phí phạm.