Nhắc đến mỹ nghệ Sơn Đồng (Hoài Đức, Hà Nội), là nhắc đến "phố nghề" sôi động, với sức sống bền bỉ trước sự thăng trầm theo thời gian. Ở đó, những người thợ giỏi nghề không chỉ thổi hồn vào sản phẩm, mà còn luôn hâm nóng nhiệt huyết, đưa thương hiệu vươn ra thế giới.
Khách đến thăm vẫn gọi Sơn Đồng là "làng nghệ nhân", bởi toàn xã có đến hơn 4.000 thợ, nghệ nhân sống bằng chính đôi bàn tay tài hoa của mình. Làng có đến cả trăm ông chủ trẻ, năng động với tuổi đời từ 26 đến 40, đã và đang "phất" lên, nắm trong tay nhiều thợ lành nghề. Họ không chỉ tự hào về nghề truyền thống cha ông để lại, mà còn nêu cao trách nhiệm giữ gìn, tạo dựng thương hiệu.
Có lẽ ý thức được điều đó nên các ông chủ trẻ, những người thợ vẫn không ngừng tham gia các lớp học nâng cao tay nghề, trực tiếp tiếp thu kinh nghiệm của các nghệ nhân đi trước. Họ cũng tranh thủ lập nên các trang web quy mô gia đình, vừa quảng bá sản phẩm, vừa tiện trao đổi kinh nghiệm. Đặc biệt, từ năm 2001, một số nghệ nhân trẻ tự nguyện hợp nhau lại viết đơn xin thành lập Hiệp hội Làng nghề mỹ nghệ Sơn Đồng. Tiêu chí được xác định là hội tụ, bảo tồn tinh hoa làng nghề, liên kết cùng phát triển, tạo công ăn việc làm cho lao động nông nhàn, xóa đói, giảm nghèo.
Anh Nguyễn Danh Sơn, một nghệ nhân trẻ tiêu biểu cho biết: "Thế hệ chúng tôi không chỉ biết phát huy tinh hoa của cha ông để lại, mà còn biết áp dụng công nghệ phát triển nghề, làm đa dạng sản phẩm. Vì thế sản phẩm mỹ nghệ từ điêu khắc gỗ là tượng Thánh, tượng Phật, tượng anh hùng, linh vật, câu đối, hoành phi, ban thờ, cuốn thư... mà còn sáng tạo ra nhiều đồ trang trí nội thất, đáp ứng nhu cầu đa dạng của khách hàng".
Xưởng sản xuất của anh Sơn thường xuyên có 17 lao động làm việc liên tục, vào thời điểm "nóng" số thợ còn đông hơn. Bằng sự khéo léo, tỉ mỉ và cần cù, những nét chạm khắc, chấm phá, hồn cốt của sản phẩm dần dần hiện ra. Anh Sơn đang mở rộng khu sản xuất, trưng bày sản phẩm, tạo điều kiện cho công nhân làm việc, vừa tiện giao dịch khách hàng.
 Khách quốc tế đến với Sơn Đồng |
Yêu nghề, nghề chẳng phụ
Ngược dòng thời gian, Sơn Đồng đã từng có lúc gần như mất nghề. Hàng chục năm, người dân vừa làm ruộng, vừa thu mua đồng nát. Một số hộ chuyển làm sơn mài, thêu ren và từng có sản phẩm xuất khẩu ra nước ngoài. Cơn gió cơ chế thị trường thổi qua, thị trường Đông Âu mất hẳn. Những hộ sống rủng rỉnh quay về sắm quang gánh thu mua phế liệu. May thay, Sơn Đồng còn một số nghệ nhân như Nguyễn Viết Thạc, Nguyễn Chí Dậu... âm thầm gìn giữ nghề điêu khắc tượng, sơn son thếp vàng, truyền dạy cho một nhóm học trò. Phải hơn chục năm sau, năm 1998, bộ mặt kinh tế của làng mới thay đổi. Sản phẩm đã được ưa chuộng, người dân tự tổ chức các nhóm đi nhận công trình trùng tu đình, chùa và mở xưởng tại gia đình, làng sôi động, nghề lên ngôi.
Song, trước sự cạnh tranh khốc liệt của thị trường và xu thế tiêu dùng, nhiều sản phẩm không còn được ưa chuộng. Kéo theo đó nhiều làng mất nghề, không ít địa phương sản xuất cầm chừng. Luồng gió ảm đạm cũng thổi đến Sơn Đồng, nhưng người dân đã biết cách khắc phục khó khăn. Đặc biệt, từ đầu năm 2013 đến nay được cho là giai đoạn trầm nhất kể từ chục năm qua, thì kinh tế của làng vẫn tăng trưởng.
Ông Nguyễn Trung Vũ, một nghệ nhân giỏi nghề, chủ xưởng sản xuất ngay mặt tiền ngã tư Sơn Đồng cho hay, thế hệ trước truyền cho thế hệ sau phải khắc cốt ghi tâm câu "Nhất nghệ tinh, nhất thân vinh". Nhiều trẻ em vừa học chữ vừa cầm đục học cha, ông. Yêu nghề là vậy nên người dân được hưởng lộc. Nghề không gây ô nhiễm môi trường, đồng thời được cả nước biết đến, được tôn vinh và điều đó khiến mỗi người con của làng đều thấy tự hào. "Sản phẩm làng nghề bán nhanh hay chậm cũng phụ thuộc vào tình hình kinh tế của người dân trong cả nước. Nếu không rủng rỉnh tiền, thì họ sẽ mua những sản phẩm nhỏ, ít tiền, thay vì những món đồ trị giá vài chục triệu đồng. Dẫu biết khách đến có giảm, sản xuất chậm, nhưng tôi vẫn nuôi thợ làm, duy trì nghề và lúc nào cũng tin rằng ngày mai sẽ đông khách trở lại", ông Vũ tự tin nói.
Cùng với Nguyễn Trung Vũ, nhiều nghệ nhân khác khẳng định, để tạo nên cái thần trong mỗi bức tượng là rất khó. Bởi thế, dạy nghề truyền thống cho con cháu cốt ở cái "tâm" -tâm linh, tâm đức, tâm hồn - để "khắc" vào những sản phẩm đặc biệt. Có lẽ vì điều đó mà đa số các xưởng của những nghệ nhân có uy tín luôn giữ được nhịp độ sản xuất. Họ có lượng khách hàng quen đông đảo, đó chính là "kênh" giới thiệu để ngày càng nhiều khách tìm đến.
Còn nhớ, năm 2007, chủ doanh nghiệp Lộc Phát, anh Nguyễn Bỉnh Hiệp đã được Đại sứ quán Việt Nam tại Hoa Kỳ đặt một bộ đồ thờ cùng với hoành phi, câu đối để giới thiệu tại nước bạn. Theo đó, các nghệ nhân Sơn Đồng cũng mạnh dạn đưa sản phẩm đi giới thiệu ở Thái-lan, Hoa Kỳ, nhiều nước châu Âu, tham gia hội chợ khối ASEAN... và được khách hàng đón nhận.
Là làng nghề nghìn năm tuổi, bước vào hội nhập, thế hệ nghệ nhân trẻ Sơn Đồng xác định không chỉ phát triển thị trường trong nước, mà phải đưa sản phẩm ra nước ngoài và dần khẳng định được vị thế. Có vậy làng nghề mới thật sự phát triển cả chiều rộng, chiều sâu và tầm vóc. Nghệ nhân Trần Quang Hùng tâm sự: "Sản phẩm của làng là sản phẩm tâm linh, có giá trị đặc biệt, được bà con Việt kiều rất trân trọng. Thực tế, kể cả trong nước cũng như nước ngoài, vì là sản phẩm của tinh hoa, nên ít bị cạnh tranh. Anh em trong Hiệp hội luôn cố gắng, làm sao xuất khẩu ra nước ngoài vượt con số 12% sản lượng như hiện nay".
Năm 2013, Hiệp hội Làng nghề mỹ nghệ Sơn Đồng tổ chức các lớp học về thương mại và quan hệ quốc tế, tăng kỹ năng cũng như kiến thức nhằm tạo đột phát. Hiệp hội còn dự định tổ chức hội thảo, giới thiệu các cá nhân có phương thức kinh doanh hiệu quả, kịp thời rút kinh nghiệm và tạo cơ hội để các thành viên ký thêm hợp đồng. Rất nhiều vùng đất, công trình đã in dấu ấn của những đôi bàn tay khéo léo làng Sơn Đồng. Tinh hoa của người nghệ nhân đã được khái quát: "Mắt người chưa thấy dung nhan Phật/Mà tự tay người Phật hiện ra". Việc những nghệ nhân của làng đã mang sản phẩm xây dựng chùa Trúc Lâm Khắc-cốp (U-crai-na), dựng chùa Một Cột tại Pháp và sắp tới dựng chùa tại Mỹ... cũng chính là bằng chứng khẳng định tài hoa, tâm huyết của những "tay nghề" làng nghệ nhân.
(Nhân Dân Cuối tuần)