Rời trung tâm thị trấn Tam Đảo, đi một đoạn quành quèo qua con dốc ven sườn núi rợp bóng cây rừng, đôi lúc có màn mây mù lùa qua, đẹp nhất là lối đi lót đá xanh uốn khúc, dẫn đưa lên một ngôi đền. Lối đi có hai hàng tay vịn càng lúc càng lên cao giữa hai cánh rừng trúc thơ mộng. Những thân trúc thẳng, cao, phủ trùm bóng mát. Lên hết 300 bậc cấp là khách đã tiếp cận được một phần thế giới tâm linh Tam Đảo: Đền Chúa.

 

 

Đền Chúa thờ Bà Chúa Thượng Ngàn. Hồi đầu thế kỷ 20, khi Pháp khám phá ra thung lũng xinh đẹp này, biến thành nơi nghỉ mát dành cho quan chức, thì họ cho làm các con đường. Có một nhà thầu phụ người Việt đã bỏ tiền xây Đền Chúa. Theo nhiều người, đây là nơi thờ Bà Chúa Mẫu, con gái đầu lòng của Quốc Mẫu Âu Cơ.

 

Với con đường dốc thoai thoải, cảnh trí đẹp, nổi tiếng linh thiêng, Đền Chúa thu hút nhiều khách thập phương đến viếng, lễ bái. Hấp dẫn nhất là những ngày mồng 1, rằm (Âm lịch), Đền Chúa đều có hầu đồng. Trong tiếng trống, tiếng đàn, tiếng sáo, tiếng nhị, tiếng phách hối hả rền vang của phường chầu văn là giọng hát qua máy vi âm bổng trầm như kể lể, thê thiết, lê thê của chàng cung văn, các bà, các cô đồng xinh đẹp áo quần lộng lẫy biểu diễn những màn khua hương, múa hoa, múa kiếm, cưỡi ngựa... rất điệu nghệ và điêu luyện.

 

Phía sau Đền Chúa là Đền Quốc Mẫu thờ Bà Âu Cơ. Bà thủ nhang Phạm Thị Liên, 80 tuổi, tỏ bày đền trước kia ở Phố Đình, trung tâm thị trấn, bị phá, một số người dân đem tượng Bà giấu trong Đền Chúa. Năm 1992, một nhà hảo tâm mua mảnh đất này, xây đền, đưa tượng Bà qua thờ. Trong đền Quốc Mẫu có bàn thờ vị Đệ nhất vương cô – Đệ nhị vương cô, là hai hầu cận Bà khi xưa. Bên phải thờ Ngũ Vị Tôn Ông - 5 ông tướng giỏi nhất của Bà. Bên trái thờ Tứ Phủ Thánh Bà, là những người trông coi núi vàng của đất nước. Hậu tổ thờ Quốc Mẫu Vua Bà. Hằng năm, cứ đến ngày "kiệt Mẫu", mồng 3 tháng 3 âm lịch ("Mồng 8 giỗ Cha, mồng 3 giỗ Mẹ"), Đền đều tổ chức cúng vía.

 

Giữa sân đền có cây cột vuông màu trắng cao vút, một mặt khắc dòng chữ: "Nguyện xin hòa bình đến với toàn thể nhân loại trên thế giới". Ba mặt kia khắc các dòng chữ Nhật, Anh và Pháp cùng một nội dung. Cột này do vợ chồng một người Ấn Độ xây tạ ơn Bà đã cho họ một đứa con hằng mong mỏi. Từ đó người ta đồn Đền Quốc Mẫu Vua Bà linh thiêng, là nơi cầu xin tình duyên và con cái. Hiện nay, với sự cúng hiến của người hảo tâm, đền đang được xây dựng khang trang hơn.

 

Từ trị trấn Tam Đảo xuống chân núi, khoảng 2km, ngoặc qua sườn núi một đỗi, gặp Đền Trần - di tích lịch sử tỉnh Vĩnh Phúc. Ẩn mình trong những cánh rừng thông tĩnh lặng, Đền Trần thờ Đức Thánh Trần Hưng Đạo. Bà Nguyễn Thị Thư, 78 tuổi, thủ nhang, cho biết đền xây dựng vào thế kỷ 15, khoảng năm 1952-1953, quân Pháp bắn pháo nhưng không gây hại. Năm 2002, đền nâng cấp trên nền cũ, trong khoảnh đất rộng khoảng 300m2. Ngày 20/8 âm lịch vía Thánh. Hai bên Đức Thánh Trần thờ 2 cô con gái của ngài.

 

Xuống tới cây số 18 là Đền Nhị Vị Vương Cô Nhà Trần. Cửa chính đền có cặp liễn đối, ghi: "Vạn thế lưu truyền hiển lưu danh. Ức niên đăng hỏa như minh nguyệt". Theo lời bà thủ nhang Trần Thị Như, 64 tuổi, đền thờ Địa Mẫu, 12 cô Sơn Trang, hậu cung thờ Cô Đệ Nhất và Cô Đệ Nhị - 2 cô con gái Đức Thánh Trần. Theo truyền thuyết, Đệ Nhị Vương Cô (Vương Bà), Đại Hoàng Công Chúa Trần Thị Tĩnh là con gái thứ của Trần Hưng Đạo. Sợ phạm luật nhà Trần (chỉ gả bán trong hoàng tộc), Đức Thánh cho cô ra làm con nuôi, để tiện gả cho Phạm Ngũ Lão. Lễ vía đền cùng ngày tổ chức lễ vía Đức Thánh Trần, có hầu đồng rôm rả.

 

Trong hệ thống tâm linh của Tam Đảo còn có chùa Vàng. Từ Đền Chúa qua Đền Quốc Mẫu Vua Bà, phía sau là khoảng sân rộng, nơi trang trọng đặt rất nhiều pho tượng phật bằng đá trắng. Mỗi vị đứng hoặc tọa thiền trong một tư thế khác nhau, vị vui vẻ hiền từ, vị trầm tư ưu sầu cho nhân loại... Có một cầu thang dài 121 bậc đá xanh, hai hàng tay vịn cũng bằng đá xanh chạm khắc hoa văn đẹp mắt. Bốn góc chùa là bốn mái hình đao cong vút, được xây mới vào năm 2010. Đây là một ngôi chùa tận dụng ưu thế đá núi có sẵn của địa phương trong một số công trình. Chùa còn sử dụng gỗ lim, gỗ đinh làm cửa, chạm khắc hoa văn tinh xảo. Cột, trính, rui, mè đều làm bằng bê tông cốt sắt bọc đồng. Đáng chú ý là pho tượng Phật Thích Ca bằng đồng nặng hàng tấn, đội mão dát vàng, tĩnh tọa trên đài sen bằng bạc. Do khúc xạ của ánh sáng nên khách hành hương thấy tượng phật lúc màu vàng, khi màu tím, rồi màu xanh thẫm... tùy theo vị trí đứng.

 

Tam Đảo tĩnh lặng với những đền chùa trầm mặc, tạo thành không khí linh thiêng, nơi dưỡng tâm của du khách. Ngoài giá trị tâm linh, các ngôi đền, chùa ở Tam Đảo còn thể hiện lòng thành kính biết ơn những bậc khai sáng nước, anh hùng dân tộc, một cách trân trọng.