Không biết tò he có từ bao giờ, chỉ biết rằng trong số các trò chơi dân gian trẻ em, có lẽ tò he là một trong những trò chơi có sức sống lâu bền nhất. Và nếu ai đó có dạm hỏi về tò he thì những người biết thường nhắc đến làng Xuân La (Phượng Dực, Phú Xuyên, Hà Tây).

Làng Xuân La có tới 80% người dân biết làm tò he. Từ những ông, bà tóc bạc đến những em bé chưa biết đọc, biết viết đã biết nặn tò he. Có nguồn gốc lâu đời, nhưng nghề nặn tò he không tìm ra được ông tổ nghề (điều này được giải thích là do sự mất mát về tư liệu). Người nặn tò he làng Xuân La có một nguyên tắc là chỉ truyền cho con trai và con dâu. Hơn nữa, trong làng có rất nhiều dòng họ: Ðặng, Nguyễn, Vũ, Lê, Chu, Trịnh... mà họ nào cũng biết nặn tò he. Vì thế, chức danh ông tổ nghề được phong cho dòng họ nào cũng xứng đáng cả.

Người làng Xuân La mang tò he đến khắp các làng quê Việt Nam trong những ngày lễ hội, nông nhàn, để bán những sản phẩm mình làm ra, nhìn chung, làm tò he là nghề mang tính “mùa vụ”. Để sống được bằng nghề, nhiều gia đinh ở Xuân La đã rời làng lên phố. Có thể nói, các con phố nhỏ là mảnh đất tốt để nuôi nghề làm tò he.

Theo cách của làng Xuân La thì nguyên liệu chính để làm tò he là bột gạo có trộn ít nếp theo tỉ lệ 10 phần gạo, 1 phần nếp (sẽ cần phải cho thêm nhiều nếp để giữ được độ dẻo của sản phẩm nếu thời tiết nóng, hanh khô), trộn đều, ngâm nước rồi đem xay nhuyễn, luộc chín và nhào nhanh tay. Sau đó, người ta nắm bột lại thành từng vắt và nhuộm màu riêng từng vắt. Bốn màu cơ bản là vàng, đỏ, đen, xanh. Trước đây, người ta sử dụng màu có nguồn gốc từ thực vật và đun sôi với một ít bột: màu vàng làm từ hoa hòe hoặc củ nghệ, màu đỏ từ quả gấc hoặc dành dành, màu đen thì đốt rơm rạ hoặc dùng cây nhọ nồi, màu xanh lấy từ lá chàm hoặc lá riềng. Các màu sắc trung gian khác đều được tạo từ bốn màu này. Bây giờ, người ta chuyển sang sử dụng màu thực phẩm công nghiệp vì sự tiện ích của nó.

Tò he có sức hấp dẫn kỳ lạ đối với trẻ nhỏ. Chỉ cần ít bột nếp màu với một que tre nhỏ, dài chừng 40 cm, dưới bàn tay tài hoa của người thợ những hình ảnh đọng lại trong trí tưởng của trẻ, phút chốc đã trở thành hiện thực. Nào Thủy thủ mặt trăng, Tôn Ngộ Không, Pikachu, Đôrêmon... những nhân vật trong phim hoạt hình mà trẻ em ngày nay ưa thích, hay những Quan Công, Lưu Bị, rồng phượng, lợn, gà vốn là những nhân vật truyền thống của thứ đồ chơi này. Bên cái bàn gỗ nhỏ, được gắn phía trên là một mảnh xốp dày là nơi những chú tò he đã được làm sẵn đứng trình diễn trông thật vui mắt. Nhìn những ánh mắt trẻ thơ rạng ngời say sưa dõi theo từng động tác vê vê, nắn nắn khéo léo những mẩu bột nếp đủ sắc màu của người thợ, mới thấy hết sức hấp dẫn của trò chơi này. Nhất là, trong cuộc sống công nghiệp hiện nay, khi mà mọi nhu cầu của con người từ ăn, ngủ, chơi... đều hướng theo tiêu chí “nhanh, gọn, tiện” thì khó có trò chơi nào mà trẻ vừa được chơi lại vừa được hồi hộp chứng kiến quyền năng bàn tay “phù thủy” của bác thợ khi tạo ra thành phẩm. Đó có lẽ là nét riêng tạo nên sự hấp dẫn đặc biệt của tò he. Cho nên, trong khi thị trường tràn ngập những đồ chơi đắt tiền, hiện đại thì tò he vẫn là thứ đồ chơi mà trẻ yêu thích.