Chùa Tây Phương là ngôi chùa có kiến trúc độc đáo và đặc biệt có
giá trị với những tác phẩm điêu khắc.
Từ chân núi, qua 239 bậc lát đá ong thì đến đỉnh núi và cổng
chùa. Chùa Tây Phương gồm ba nếp nhà song song: bái đường, chính điện và hậu
cung. Mỗi nếp có hai tầng mái kiểu chồng diêm, tường xây toàn bằng gạch Bát
Tràng nung đỏ, để trần tạo thành một không khí rất thô sơ mộc mạc, điểm những
của sổ tròn với biểu tượng sắc và không; các cột gỗ đều kê trên đá tảng xanh
trong khắc hình cánh sen.
Mái lợp hai lớp ngói: mái trên có múi in nổi hình lá
đề, lớp dưới là ngói lót, còn gọi là ngói chiếu, hình vuông sơn ngũ sắc như màu
áo cà sa xếp trên những hàng rui gỗ làm thành ô vuông vắn đều đặn. Xung quanh
diềm mái của ba toà nhà đều chạm trổ tinh tế theo hình lá triện cuốn, trên mái
gắn nhiều con giống bằng đất nung, các đầu đao mái cũng bằng đất nung đường nét
nổi lên hình hoa, lá, rồng phượng giàu sức khái quát và khả năng truyền cảm.
Cột chùa kê trên những tảng đá chạm hình cánh sen. Toàn bộ ngôi chùa toát ra
một tính hoành tráng và phóng khoáng phù hợp với triết lý "sắc sắc không
không" của nhà Phật.
Nơi đây còn là nơi tập trung những kiệt tác hiếm có của nghệ
thuật điêu khắc tôn giáo bao gồm chạm trổ, phù điêu và tạc tượng. Khắp chùa chỗ
nào có gỗ là có chạm trổ. Các đầu bẩy, các bức cổn, xà nách, ván long... đều có
chạm trổ đề tài trang trí quen thuộc của dân tộc Việt: hình lá dâu, lá đề, hoa
sen, hoa cúc, rồng, phượng, hổ phù... rất tinh xảo được tạo ra dưới bàn tay thợ
tài hoa của các nghệ nhân làng mộc ngay trong vùng Tổng Nủa, làng truyền thống
Chàng Sơn Làng nghề mộc lâu đời và nổi tiếng của xứ Đoài.
Khắp chùa chỗ nào có gỗ là có chạm trổ.
Xung quanh diềm mái của ba toà nhà đều chạm trổ tinh tế theo hình lá triện cuốn, trên mái gắn nhiều con giống bằng đất nung, các đầu đao mái cũng bằng đất nung đường nét nổi lên hình hoa, lá, rồng phượng giàu sức khái quát và khả năng truyền cảm.
Nơi đây còn là nơi tập trung những kiệt tác hiếm có của nghệ thuật điêu khắc tôn giáo bao gồm chạm trổ, phù điêu và tạc tượng.
Mái lợp hai lớp ngói: Mái trên có múi in nổi hình lá đề, lớp dưới là ngói lót hình vuông sơn ngũ sắc như màu áo cà sa xếp trên những hàng rui gỗ làm thành ô vuông vắn đều đặn.
Các đầu bẩy, các bức cổn, xà nách, ván long… đều có chạm trổ đề tài trang trí quen thuộc của dân tộc Việt như: hình lá dâu, lá đề, hoa sen, hoa cúc, rồng, phượng, hổ phù…
Trong chùa có 72 pho tượng cùng với các phù điêu có mặt tại mọi nơi. Theo đánh
giá của các nhà nghiên cứu, mỗi pho tượng trong chùa đều là một tác phẩm điêu
khắc hết sức độc đáo. Không phải ngẫu nhiên mà các nhà nghiên cứu lại nhận định
rằng, những người thợ mộc của làng nghề mộc truyền thống Chàng Sơn đã là tác
giả của những kiệt tác tuyệt vời của nền mỹ thuật Việt Nam cùng với nhận định
chùa Tây Phương chính là một công trình kiến trúc tôn giáo đặc sắc tiêu biểu
cho mỹ thuật Việt Nam thời Hậu Lê (thế kỷ 17-18).
Nhiều pho được tạc cao hơn người thật như 8 pho tượng Kim Cương và Hộ Pháp, cao chừng 3 m, trang nghiêm phúc hậu. Phần lớn các tượng này đều được coi là có niên đại cuối thế kỷ 18. Một số tượng khác được tạc vào giữa thế kỷ 19.
Các bộ tượng gồm Tam thế Phật (quá khứ, hiện tại, vị lai), tượng Di đà tam tôn, tượng Tuyết sơn miêu tả đức phật Thích Ca trong thời kỳ tu khổ hạnh. Hai bên tượng Tuyết Sơn có tượng A Nan và Ca diếp đứng hầu; tượng đức phật Di Lặc tượng trưng cho vị phật của thế giới cực lạc tương lai, người mập mạp ngồi hơi ngả về phía sau, toàn thân toát lên sự hoan hỉ, đại lượng; tượng Văn Thù Bồ Tát; tượng phổ hiền Bồ Tát; tượng Bát bộ Kim cương…
Đặc biệt hơn cả là 16 pho tượng La Hán lớn bằng người thật trong các tư thế khác nhau ở hai bên tường lâu của thượng điện. Giống như nhà thơ Huy Cận miêu tả, mỗi vị là một nỗi khổ, cử chỉ, dáng điệu riêng thể hiện những tính cách khác nhau khá sinh động và hiếm thấy trong nghệ thuật điêu khắc cổ.
Chùa Tây Phương với bộ tượng La Hán điển hình nhất của nghệ thuật điêu khắc Việt Nam thế kỷ 18 là một công trình tôn giáo đặc sắc tiêu biểu cho mỹ thuật Việt Nam thời Hậu Lê.
Hàng năm chùa cổ Tây Phương tổ chức lễ hội vào ngày 6 tháng 3 âm lịch.
Vãn cảnh chùa Tây Phương, bạn sẽ thấy lòng nhẹ nhõm, tạm xa cái ồn ào, bon chen của cuộc sống ngoài kia…
Có thể nói, 4 ngôi chùa gồm chùa Trăm Gian, chùa Trầm, chùa Tây
Phương và chùa Thầy đều là những di tích, những danh thắng hết sức độc đáo của
xứ Đoài xưa cũng như Hà Nội ngày nay. Trải qua những biến cố thời gian, một số
thời điểm các di tích đã bị ảnh hưởng và có dấu hiệu xuống cấp. Thậm chí có
những di tích đã phải trải qua những biến cố lớn (như việc di tích chùa Trăm
Gian bị xâm hại khi trùng tu sai quy cách thời gian gần đây) tuy nhiên cả 4
ngôi chùa đều vẫn xứng đáng được phong là “tứ đại danh thắng” của xứ Đoài, là
“đặc sản kiến trúc Phật giáo” của Việt Nam đồng thời cũng chính là những niềm
tự hào của người dân địa phương.