Từ khi thành lập đến nay, đền đã qua một vài lần trùng tu vào thời Nguyễn. Ngôi đền hiện nay nằm trên một khu đất cao ở giữa làng, bên cạnh là đình, chùa, miếu, tạo thành một quần thể di tích cổ kính của của xã Dũng Liệt, huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh.

Con sông Cầu nhỏ bé hiền hòa chảy suốt với thời gian, cội nguồn của nó bắt đầu từ vùng núi Đông Bắc Việt Nam là Bắc Kạn, Cao Bằng, Thái Nguyên từ những dòng suối nhỏ len lỏi qua những bản làng người dân tộc Cao Lan, Tày, Nùng rồi trở thành một dòng chảy mang dáng vóc của một con sông từ khi chảy vào địa phận của tỉnh Thái Nguyên thuộc khu vực Đu Đuổng rồi hòa vào dòng chảy của sông Lục Đầu ra biển.

Con sông đi từ những nơi hoang vắng gập ghềnh và trên con đường ra biển của nó cứ tiếp tục ôm vào mình những dòng chảy nhỏ như Cà Lồ, Ngũ Huyện, Tào Khê và cùng với nó là biết bao câu chuyện về đất về người, về những dòng văn hóa chảy trôi trong mạch sống của cả một xứ sở, nơi những con người cần lao đã hàng nghìn năm qua tranh đấu vật lộn với thiên nhiên, giặc giã để xây ấp, lập làng.

Dòng sông gắn bó với cuộc sống của hàng triệu con người ngay từ thuở hồng hoang đã chọn đôi bờ sông làm nơi sinh sống, đó là nơi đi lại, giao lưu với nhau, là nơi đánh bắt tôm cá và những bãi bờ ăm ắp phù sa đã cho họ những cánh đồng tốt tươi.

Một trong những công việc làm cho con người nơi đây có cuộc sống khấm khá đó là nghề trồng dâu nuôi tằm. Truyền thuyết về Bà Chúa Dâu tằm vẫn còn như một bí ẩn lưu giữ tại đền Chóa trong khu di tích lịch sử của xã Dũng Liệt, huyện Yên Phong.

Chuyện kể rằng, Bà vốn là công chúa con vua Thủy tề hàng năm vào dịp tháng giêng vẫn hay du ngoạn dọc theo dòng sông, men theo những hồ đầm, làng mạc, thấy dân làng lam lũ cực nhọc, Bà đã truyền dậy cho dân làng nghề trồng dâu, nuôi tằm dệt vải và cho phép dân làng đánh bắt tôm cá trên sông, Bà còn dậy cho dân làng biết đoàn kết nhau lại để chống thú dữ, làm nhà để ở, đóng thuyền để đi lại trên sông.

Sau nhiều năm sống với dân làng, đến ngày phải trở về Bà đã Hóa tại vị trí đền Chóa bây giờ, khi ấy hồ nước trước cửa đền vẫn là dòng sông.

Tưởng nhớ công lao, ân đức của Bà, dân làng đã lập đền thờ phụng, hương khói quanh năm, lấy uy đức của Bà làm mẫu mực để duy trì nền nếp, phong tục, tập quán truyền lại từ thế hệ này qua thế hệ khác.

Trong nhiều chi tiết thuộc truyền thuyết về Bà đều nhắc tới sông nước, mây trời và những linh vật của sông hồ. Nhiều sắc Phong đều tôn vinh Bà là Thánh Mẫu nương thần tựa như một nhân vật tối linh tối thượng.

Ngôi đền khi xưa chỉ là một nơi thờ đơn giản trên quả đồi nhỏ ven sông, cách đây chừng 300 năm, một vị quan của làng Chóa đã hưng công xây dựng đền có quy mô như ngày nay, đền gồm 5 tòa nhà kết cấu kiểu chữ Đinh đó là hai nhà Giáp cỗ, một tòa tiền tế, một tòa đền trung và đền thượng, bình thường người dân chỉ được làm lễ ở đền trung còn ngôi đền thượng được coi như cấm cung không ai được vào, chỉ có ông Đám trông coi đền mới được vào trong làm lễ thắp nhang, những điều mắt thấy trong đền thượng sống để bụng chết mang đi chứ không được nói với ai.

Chính vì vậy mà theo thời gian, đến nay hầu hết người dân không biết gì nhiều về những gì có trong đền thượng, đây như một điều cấm kỵ với bất cứ ai. Cũng chính vì vậy mà ngôi đền ngày càng trở nên huyền bí linh thiêng.

Bên ngoài khu đền chính còn một công trình khá độc đáo là Miếu Bà Cô, đây được coi như đền trình vào đền, trước ngôi miếu xưa còn tấm bia Hạ Mã ai qua đây cũng phải dừng lại nếu không có thời gian vào lễ đền thì vái lạy Bà Cô là có thể đi được.

Trải qua thời gian, ngôi miếu đã bị một cây Xanh Già mọc trùm lên toàn bộ kiến trúc cây bằng gạch, ngôi miếu đã nằm trọn trong bộ rễ của cây tạo nên một cảnh sắc hiếm lạ bên hồ nước quanh năm xanh biếc, thâm u.

Những cổ vật còn lại trong đền còn khá nguyên vẹn, từ đồ thờ cúng cho đến những bức hoành phi, câu đối, những đạo sắc phong của tất cả các đời vua từ Lý, Trần, Lê vẫn được lưu giữ cẩn thận.

Trong đền có một tấm đá mặt sập nặng hơn một tấn được coi như là bảo bối đặt giữa đền trung và đền thượng gắn với truyền thuyết về việc xây dựng đền cách đây 300 năm, chuyện kể rằng khi vận chuyển vật liệu xây đền trong đó có sập đá này, người dân làng Chóa đã được nhân dân làng Lỗ Khê thuộc xã Dục Tú, huyện Đông Anh Hà Nội giúp đỡ nên từ đó đến nay hai làng kết chạ coi nhau như anh em một nhà.

Đền Chóa được công nhận là di tích lịch sử văn hóa cấp Quốc gia từ năm 1986. Không gian bên ngoài ngôi đền như hồ nước, cây cối cũng không ai dám xâm hại, đặc biệt có những cây cổ thụ có tuổi đời 300 năm vẫn xanh tốt trong đó có cây gỗ xưa cổ thụ vẫn còn nguyên cho đến bây giờ.

Trong những năm chiến tranh, Đền Chóa là nơi sinh hoạt, hội họp của nhân dân trong làng, đây còn là nơi diễn ra đại hội đảng bộ tỉnh Bắc Ninh lần thứ hai, nhiều cơ quan trường học của Trung ương những năm sơ tán tránh giặc Mỹ ném bom miền Bắc cũng đã lấy đây là nơi đặt trụ sở, nhiều hoạt động của huyện Yên Phong ngày ấy cũng được tổ chức tại đây như: Cắm trại hè của thiếu nhi, những đợt tiễn thanh niên của huyện Yên Phong lên đường đi chiến đấu cũng được tổ chức trong khu đền này.

Trải qua thời gian hơn 300 năm dưới áp lực của thời tiết nhiệt đới khắc nghiệt, cùng với tác động của những năm chiến tranh ngôi đền đã bị xuống cấp nặng, hệ thống kiến trúc bằng gỗ lim đã hư hại, nhiều công trình phụ cận cũng mất đi.

 

 

 

 

 

Năm 2007 được sự hỗ trợ của nhà nước, ngôi đền trung đã được cải tạo nâng cấp bằng chính những người thợ của làng, đây là một niềm vui, sự phấn khởi của người dân làng Chóa, một vùng quê còn nghèo nhưng giầu truyền thống văn hóa luôn biết tôn trọng quá khứ của cha ông. ở làng Chóa còn một nghề có lẽ bắt nguồn cùng với ngôi đền đó là nghề làm hương, hàng năm, người dân chọn dịp tháng chạp để làm vì đây cũng là lúc cây trám trắng trên thượng nguồn chảy nhựa, nhựa trám trộn với bột thanh hoa rồi xe với cốt hương bằng tre nứa, khi thắp thương có mùi thơm đậm đà.

Lễ hội Đền Chóa được tiến hành vào ngày mùng 6 tháng giêng âm lịch hàng năm, tục truyền vào ngày lễ hội, dân 2 thôn Chân Lạc và Lạc Trung tạo thành 2 đoàn rước Thánh Mẫu từ đình của hai thôn và cỗ về đền, gặp nhau trước cửa đình Chân Lạc rồi hợp nhất thành một đoàn lần lượt vào tế lễ, dâng hương cầu mong Bà Chúa Thánh Mẫu phù trợ dân làng làm ăn yên lành phong đăng hòa cốc mọi người được khỏe mạnh, ấm no.

Trong ngày lễ hội khách thập phương về dự rất đông nhất là dân cư thuộc tổng Chóa xưa gồm 3 xã lân cận như Yên Trung, Thụy Hòa, Tam Đa cũng về dự, tất nhiên không thể thiếu chạ bạn là dân làng Lỗ Khê xã Dục Tú, huyện Đông Anh - Hà Nội.

Về đền Chóa dịp xuân này chắc chắn mỗi chúng ta sẽ có thêm cơ hội chiêm nghiệm về lịch sử hàng nghìn năm của một vùng đất cổ và để cho sự cộng hưởng giữa quá khứ, hiện tại tạo nên một niềm tin yêu quê hương đất nước hướng tới tương lai.