Cô Đôi Thượng Ngàn là một nhân vật trong Đạo Mẫu Việt Nam. Được thờ ở nhiều di tích đền và phủ ở phía Bắc và xuất hiện nhiều trong những câu hát văn nổi tiếng. Gọi là Cô Đôi Thượng Ngàn vì do Cô đứng hàng thứ hai trong hệ thống thập nhị tiên nàng của Đạo Mẫu.

Trong Đạo Mẫu, Cô là người có công cứu giúp muôn dân, chỉ dạy người dân tộc tiếng nói để giao lưu với nhau. Tiếng tăm anh linh lừng lẫy khắp bốn phương, nhiều nơi đều có đền thờ Cô. Nổi tiếng nhất là hai ngôi đền thờ tại địa giới huyện Nho Quan, Ninh Bình gắn với truyền thuyết CÔ GIÁNG SINH và đền thờ tại huyện Cao Phong, Hòa Bình với truyền thuyết CÔ HÓA. Tức là nơi ra đời và nơi từ biệt cõi tạm.

Trước khi giáng trần, tương truyền, Cô Đôi Thượng Ngàn xuất thân là con gái của Đế Thích - một vị vua chốn Thiên Cung, tự là Sơn Tinh công chúa. Khi còn ở thiên đình, cô là người hầu cận cho Vương Mẫu tại ngọc điện.

Quay lại chuyện hạ giới, tại phủ Nho Quan thuở ấy, có một vị quan lang người Mường họ Hà. Ông là người nhân đức, tâm lành của ông nức tiếng gần xa vì luôn cứu giúp dân nghèo. Sống đức hạnh là vậy, nhưng vợ chồng ông đã vào trạc ngũ tuần mà chưa có nổi một mụn con. Không từ bỏ, vợ chồng ông lập đàn tế, phát tâm gửi vào trời xanh mong được như ý nguyện.

Lời khẩn cầu ấy lay động tới Ngọc Hoàng. Người sai Sơn Tinh công chúa hạ phàm, đầu thai làm con của vợ chồng quan lang Hà, coi như thưởng cho tiết tháo, đức hạnh, tấm lòng thơm thảo của vợ chồng ông.

Bẩm thụ thiên khí, mười hai tháng sau, vợ quan lang Hà có thai, rồi hạ sinh được một cô con gái. Khi con gái chào đời, chim kéo đến trước nhà hót mãi không thôi như vui mừng đấng tiên nữ giáng sinh phàm trần.

Đến năm con gái lên bốn tuổi, cả gia đình quan lang họ Hà chuyển tới Mường Thàng nhậm chức. Mường Thàng ngày ấy thuộc vùng cao, thiếu thốn nước sinh hoạt. Dưới chân núi Đầu Rồng có một con suối thần, nước cứ chảy miết, trong mát quanh năm. Dân làng thường ra suối gánh nước về dùng, cô con gái cũng thường ra gánh nước phụ giúp cha mẹ.

Thời gian thấm thoắt thoi đưa, cô đã bước sang tuổi 12. Ở cái tuổi ấy, cô trở thành thiếu nữ xinh đẹp tuyệt trần, da trắng, tóc mượt, mặt tròn, dáng người thon thả. Một hôm, cô đi gánh nước, gặp một bà lão bệnh tật, bẩn thỉu, đói khát nằm lả ở gốc cây đa dưới chân núi Rồng.

Bà cụ đau đớn kêu rên từng hồi, nhưng chẳng một ai chịu giúp đỡ bà. Cô liền động lòng thương, quỳ xuống, đỡ bà cụ ngồi dậy, cho bà uống nước. Bỗng từ đâu, mây đen kéo đến, trời đất tối xầm, gió bụi ầm ầm không thôi.

Bà cụ đói rách, ốm yếu bỗng hiện thành Tiên Chúa Thượng Ngàn, tự xưng là Cao Sơn Thánh Nàng (tức Chúa Bà Thượng Ngàn Diệu Tín Thiền Sư Chúa Mường ), chuyên cai quản các vùng rừng núi, nói với cô rằng: "Ta là Đức Mẫu Thượng Ngàn, thấy con là người hiền lành, đức độ lại có lòng thương với chúng sinh.

Kiếp trước con là tiên nữ, nghe lệnh Ngọc Hoàng mà hạ phàm báo ân cha mẹ. Nay ta độ con thành tiên trở về hầu cận bên cạnh ta, học phép mà cứu giúp nhân gian." Nói đoạn, Đức Mẫu rút một cây gậy khắc đầu rồng bên mình, trao cho cô. Cô nhận gậy trở về nhà, bốn ngày sau thì cô hóa.

Sau khi cô hóa về với Thánh Mẫu Thượng Ngàn, cô chịu khó học phép cứu dân. Cô thường dong ruổi khắp các miền sơn cước, đôi khi hiển linh dạy cho đồng bào dân tộc tiếng nói để họ giao tiếp với nhau. Cũng có khi thanh nhàn, cô thường ngự về chốn sơn lâm đất Ninh Bình quê nhà. Ở nơi ấy, cô cùng các bạn tiên ca hát, ngâm thơ, thưởng cảnh tháng ngày trên dốc Sườn Bò. Tương truyền rằng Cô còn phù giúp cho nhiều triều đại chống giặc ngoại xâm. 

Tương truyền cô giỏi thơ văn, nên biết bao kẻ sĩ mến phục, ngưỡng mộ Cô. Cô Đôi Thượng Ngàn cũng là người cai quản kho lộc núi rừng, người đời gửi gắm tâm thành, phụng thờ cô cũng sẽ được ban tài lộc. Tuy nhiên, vô phép vô thiên, có nợ không trả sẽ bị Cô quở và bắt đền nặng hơn.

Khắp mười tám cửa rừng, tiếng tăm Cô trải dài. Nhiều người biết đến, kính cẩn, thờ phụng Cô. Trong đại lễ tưởng nhớ, người ta thường mặc áo cánh xanh, quần đen, đầu vấn khăn vành dây kết hoa để chứng lễ.

Đền Cô Đôi ở Văn Phương, Nho Quan, Ninh Bình được xây dựng từ thời Trần và được trùng tu nhiều lần với nhiều thăng trầm.  Trước đây, nơi thờ Cô là một ngôi đền nhỏ, nhưng rất khang trang. Sau khi, đất nước được giải phóng khỏi ách thực dân Pháp, trong phòng trào chống mê tín dị đoan, đền đã bị phá dỡ, nay chỉ còn giữ lại được một lư hương và một sắc phong. Các đồ tế tự và các sắc phong khác đều bị đốt, thất lạc.

Sau sự kiện đó, nhân dân đã tự dựng lên một ngôi miếu nhỏ để tiếp tục thờ phụng Cô bằng lô hương còn giữ được. Nhưng, ngôi miếu một lần nữa lại tiếp tục bị chính quyền cho phá bỏ nhưng không được.

Cho đến tận năm 2006, khi chính sách nhà nước cởi mở về tôn giáo, Hội người cao tuổi của làng đã họp và quyết định mời thầy về để chủ trì tôn tạo. Dưới sự góp sức của bà con trong làng và thập phương cùng thầy chủ trì đến tận 2010, ngôi đền như ngày nay mới được hình thành. Năm 2015 cổng Tam quan mới được chính thức xây dựng.

Ngôi đền đã được nhiều triều đại phong kiến có sắc phong. Tuy nhiên, hiện nay sau nhiều biến cố ngôi đền chỉ còn giữ lại được một sắc phong. Đó là sắc phong của Vua Khải Định.

Đền Cô hiện nay có kiến trúc theo kiểu chữ Nhất gồm 3 gian mái phẳng lợp ngói vảy. Phía trước tiền bái có ban thờ Quan Giám Sát, tiền bái thờ Hội đồng Tứ Phủ, hai bên thờ Đức Thánh Trần Triều, Chúa Sơn Trang. Gian thượng bái thờ Cô Bản Đền và Chúa Thượng Ngàn.

Trong cung cấm thờ tượng Cô Đôi Thượng Ngàn và thờ Nàng Ân, Nàng Ái là hai hầu cận của Cô. Phía sau cô là Tam Tòa Thánh Mẫu và Chầu Quỳnh, Chầu Quế hầu cận của các Thánh Mẫu.

Ngôi đền tuy nhỏ, nằm cạnh một cánh đồng bát ngát, phía sau là một dãy núi trùng điệp của rừng quốc gia Cúc Phương. Nơi đây, thời xưa cụ Tả Oai - Một nhà phong thủy lỗi lạc đã đánh giá là một nơi địa linh. Cùng với 3 đền, chùa, miếu quanh vùng tạo thành một tứ trấn cho vùng đất linh thiêng này.

Ban thờ Quan Giám sát

Ban thờ Nữ thần Bản đền

Ban thờ Công đồng Tứ Phủ

Đền Bồng Lai Ninh Bình tuy không thực sự nguy nga đồ sộ nhưng đến đây chúng ta có một cảm giác có gì rất ấm cúng của không gian trong lành đầy năng lượng tâm linh. Đền nằm cạnh một cánh đồng bát ngát, tựa lưng vào dãy núi trùng trùng điệp điệp, tuy mới được xây dựng lại nhưng kiến trúc và bài trí vẫn theo lối kiến trúc cổ, tạo nên một sự gần gũi với sức mạnh cuốn hút kỳ lạ. 

Đây là một chốn bồng lai tiên cảnh linh thiêng còn ít người biết đến. Có phải chăng chỉ những người tâm thành và có duyên với Cô, Cô mới cho đến nơi đây, dù rằng đường đến đền cô hiện nay cũng rất dễ đi, ô tô chạy thẳng vào tận sân đền.

Nơi này được cụ Tả Oai - một nhà phong thủy lỗi lạc đánh giá là địa linh. Cùng với 3 đền chùa khác quanh vùng tạo nên Hoa Lư Tứ Trấn - bao bọc cho mảnh đất cố đô linh thiêng.

Nguồn: aFamily