Di tích và thắng cảnh Phố Cát trước đây thuộc xã Thành Vân, nay là thị trấn Vân Du, huyện Thạch Thành. Phố Cát không chỉ là một vùng đất của lịch sử và huyền thoại mà còn là trung tâm thờ phụng Thánh Mẫu Liễu Hạnh.

Đền Phố Cát, thờ phụng Thánh Mẫu Liễu Hạnh

Khi tìm hiểu về Phố Cát, Nhân dân địa phương và các nhà nghiên cứu đã phát hiện được nhiều hiện vật quý của thời đại đá giữa (thuộc văn hóa Hòa Bình) ở một số núi đá và hang động. Từ Phố Cát đến hang Con Moong cũng chỉ cách vài cây số. Đây cũng là địa điểm đã diễn ra nhiều sự kiện lịch sử thời Đinh – Lê, thế kỷ X và các giai đoạn tiếp theo.

Nhiều truyền thuyết còn lưu truyền về cuộc khởi nghĩa của nghĩa quân Lam Sơn, sự tham gia nhiệt tình của người dân cũng được ghi nhận. Phố Cát và lũy thành xưa còn là minh chứng lịch sử, xác định đây là căn cứ và là điểm khởi nguồn cuộc khởi nghĩa nông dân lớn vào thế kỷ XVIII, cuộc khởi nghĩa của Lê Duy Mật chống lại chúa Trịnh.

Phố Cát còn là nơi in dấu những bước đường hành quân của các chiến sĩ du kích chiến khu Ngọc Trạo. Là tiền đồn quan trọng của chiến khu Hòa – Ninh – Thanh trong suốt 9 năm trường kỳ kháng chiến chống Pháp. Nhân dân Phố Cát đã đóng góp vô vản sức người, sức của cho cuộc kháng chiến.

Bên cạnh yếu tố lịch sử, địa lý và cảnh đẹp, có lẽ yếu tố quan trọng nhất của Phố Cát đó chính là sự tôn vinh của người dân đối với Thánh Mẫu Liễu Hạnh và những sinh hoạt văn hóa tâm linh tín ngưỡng dân tộc ở ngôi đền này.

Theo truyền thuyết dân gian, Thánh Mẫu Liễu Hạnh là con gái của Ngọc Hoàng. Vì lỡ tay làm vỡ chén ngọc nên bị đầy xuống trần gian. Hết thời gian chịu phạt, Mẫu được gọi về trời, nhưng còn nhân quả nên Ngọc Hoàng cho nàng được hạ giới để trả nợ trần, phổ độ chúng sinh

Nếu đền Sòng Sơn là nơi Thánh Mẫu Liễu Hạnh hiển thánh thì lần thứ ba. Thánh Mẫu giáng thế tại phố Cát, thị trấn Vân Du, Thạch Thành, một nơi phong cảnh hữu tình, địa thế non xanh nước biếc, như những câu hát chầu văn mượt mà, mời gọi lòng người: “Khách thập phương tới đền phố Cát/ Ngắm non sông bát ngát một vùng/ Chín tầng thác dội lòng trong/ Cây đa trước miếu cá vùng kín khe/ Nhìn non nước bốn bề như vẽ…”.

Để tỏ lòng biết ơn công đức cũa Thánh Mẫu Liễu Hạnh, Nhân dân đã lập ngôi đền thờ ở lưng chừng núi phụng thờ hương khói và Thánh Mẫu được suy tôn là Tiên chúa, đệ nhất Thánh Mẫu, Mẫu nghi thiên hạ.

Các nhà nghiên cứu khi nhận định về Thánh Mẫu Liễu Hạnh đã viết: “Trong bốn vị “Tứ bất tử” của Việt Nam thì Liễu Hạnh là một phụ nữ và là một biểu tượng đa dạng mà sinh động, một nhân vật phi thường song lại bình thường. Thánh Mẫu Liễu Hạnh là hiện thân của những khát vọng bình dị nhất của nhân sinh trên cõi đời này. Vì vậy mà trong tâm linh người dân đều tôn vinh và ngưỡng vọng Thánh Mẫu.”

Đền Phố Cát nằm ở lưng chừng núi. Phía trước đền có ba ngọn núi đá gọi là tam thai, bức bình phong án ngữ phong thủy. Gần đền có một dòng suối nhỏ, có những hòn non bộ và các thác nước nhỏ chảy qua, dấy lên khúc nhạc tự nhiên không bao giờ ngưng.

Trong bài viết “Phố Cát” (Thanh Hóa – Di tích và thắng cảnh, NXB Thanh Hóa), tác giả Phạm Tấn khảo tả chi tiết về ngôi đền thiêng này: Đền phố Cát nằm ở lưng chừng núi, có thế đất tay ngai. Phía trước đền có 3 ngọn núi gọi là tam thai án ngữ như một bức bình phong, các ngọn núi khác được Nhân dân dựa theo đặc điểm cụ thể mà đặt tên như: núi cây Trôi, núi Long, núi Ly, núi Hổ, núi Vực voi... Gần đền có một dòng suối nhỏ êm đềm nước chảy. Đến trước cửa đền, dòng suối tạo thành một vụng như một cái hồ nhỏ, cá bơi thành đàn, tựa như suối cá thần ở Cẩm Thủy. Cứ đến mùa xuân, cá lớn bơi đi đâu hết và sau đó từng đàn cá con lại về, được cho là hầu Thánh mua vui. Mỗi mùa lễ hội tại đền, cá lớn lại về, được cho là lễ Thánh khiến cho ngôi đền càng thêm độc đáo, nhuốm màu tâm linh, huyền bí.

Xưa kia, tổng đốc Thanh Hóa đã cho xây một “lầu Vọng Ngư” hình bát giác  để dành riêng cho các vị vua nhà Nguyễn ngồi thưởng lãm cá.

Ngôi đền được xây dựng theo thế tay ngai, bao gồm những đền đài độc lập từ thấp lên cao, sân rồng với nghinh môn 8 mái, cung đệ tam, cung đệ nhị và cung đệ nhất. Mỗi cung có 3 gian liên thông. 2 gian 2 đầu cung nhị và cung tam làđường liên cung lên xuống. Bên trong các cung là tượng thờ và đồ tế khí, được chế tác bằng vật liệu quý. Bên cạnh các cung chính là nhà khách và nhà tiếp lễ, cổng tam quan, tháp vọng ngư, tường hoa, khu cây cảnh, cầu đá cong qua suối cho khách hành hương đi bộ đến đền Quan Giám và đền Bùi. Tất cả những kiến trúc này đều được xây dựng từ thời Nguyễn.

Tam quan đền Phố Cát được thiết kế quy mô, theo phong cách đình đền nghè thời Nguyễn, thể hiện sự tôn vinh cao độ của người dân. Công trình là sự kết hợp giữa kiến trúc cung đình lộng lẫy và kiến trúc truyền thống dân gian.

Tam quan được xây dưng với cấu trúc 2 tầng 8 mái, hai bên tả, hữu đều có bậc tam cấp lượn vòng lên xuống uyển chuyển, hòa nhập thành một khối kiến trúc lễ nghi nghiêm cẩm. Bước lên tầng hai của tam quan, khách hành hương như đứng trên tháp nghinh phong với tầm nhìn rộng mở, bao quát toàn bộ không gian xung quanh.

Cấu trúc và nghệ thuật thiết kế của tam quan thực sự uy nghi tráng lệ, tôn vinh quyền lực và công đức của Thánh Mẫu, đồng thời cũng cũng thể hiện sự tôn vinh kính ngưỡng của hậu thế.

Cạnh tam quan là tháp vọng ngư, được thiết kế với cấu trúc hình lục lăng hài hòa, cân đối. Tầng trên cùng được trang trí bao quanh như đài hoa. Các bậc tam cấp từ chân tháp đi dần xuống chân suối. Toàn bộ công trình tạo nên vẻ đẹp khuyến rũ, lôi cuốn du khách gần gũi hơn với tự nhiên khi ngắm cá.

Một công trình thực sự gây ấn tượng sâu sắc là cây cầu cánh cung bằng đá bắc qua suối, được chế tác rất kiên cố với những cột đá và phiến đá lớn. Vượt qua dòng chảy của năm tháng, chiếc cầu như một dải lụa mềm mại, duyên dáng nhưng bền vững, khiến khách hành hương có thêm phần ngưỡng mộ khu hành hương tâm linh này.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Từ đền Phố Cát, vượt qua cây cầu đá, du khách sẽ tiếp tục cuộc hành trình hành hương với khoảng một cây số bộ hành đến các điểm tham quan hấp dẫn khác như: Động Thiên Lôi, động Lá Lốt, bãi đá thiên tạo, đền Quan Giám, đền Bùi, vực Voi và những thác nước mát lành, trong vắt, cùng ngân lên bản hòa ca của thiên nhiên đầy chất thơ và huyền thoại.

Đến nay, di tích lịch sử và thắng cảnh Phố Cát còn lưu giữ được một số hiện vật cổ quý giá như: Tượng, kiệu và 4 tấm bia đá thời Nguyễn, 1 tấm bia ghi về sự kiện trùng tu đền Phố Cát và 3 tấm bia ghi tên người công đức.

Di tích và thắng cảnh Phố Cát được xếp hạng cấp tỉnh năm 1999.

Bài và ảnh: Ngọc Anh