Theo các tư liệu lịch sử, đình Trụ Pháp được xây dựng từ thế kỷ XVIII, dưới thời vua Dụ Tông, công trình kéo dài 3 năm từ năm 1717 đến năm 1720 thì hoàn thành phần gỗ, lợp tranh săng. Đến năm Quý Mão (1903), dân làng Trụ Pháp tiến hành trùng tu lại đình và hoàn thành năm Giáp Thìn (1904) với kết cấu cơ bản như ngày nay.

Đây là một trong những ngôi đình lớn của huyện Yên Thành mang dáng kiến trúc thời Nguyễn, đến nay vẫn còn giữ được gần như nguyên trạng. Khung nhà làm bằng gỗ lim, các cột to lớn, phải vài người ôm. Trên các cấu kiện gỗ như câu đầu, xà, cổ nghé, ván ấm… đều được chạm khắc, đề tài phong phú như tứ linh (long, ly, quy, phượng), hoa lá, vân mây… có giá trị nghệ thuật cao.

Nổi bật nhất là tại bộ vì thứ hai (từ trong ra), các nghệ nhân đã sử dụng nghệ thuật chạm bong kênh, kết hợp chạm chìm đã tạo nên những kiệt tác nghệ thuật về trang trí.

 

Đình Trụ Pháp là một công trình kiến trúc cổ, có lịch sử xây dựng đã hơn 300 năm. Tên đình được gọi theo tên làng Trụ Pháp vào thời điểm xây dựng đình. Đình còn có tên gọi là đình Tràng Kè (được gọi theo tên gọi nguyên xưa của làng Trụ Pháp là làng Tràng Kè), đình Trung (tên gọi theo vị trí của đình ở trung tâm của làng Trụ Pháp).

Vị trí của đình hiện nay thuộc xóm Đình, xã Mỹ Thành, huyện Yên Thành. Đây là điểm đặt chân đến đầu tiên của ba vị triệu tổ họ Nguyễn Công, họ Nguyễn Văn và họ Phạm.

Đình Trụ Pháp qua năm tháng lịch sử cơ bản vẫn giữ được nguyên trạng ban đầu. Ảnh: Phan Tất Lành

Đình Trụ Pháp tọa lạc cạnh ngã ba của đường liên thôn, cổng đình quay hướng nam. Xung quanh di tích đều là khu vực dân cư sinh sống. Bên cạnh còn có cánh đồng lúa xanh tươi tạo không gian thoáng đãng.

Đặc biệt, ngay bên trái cổng đình, giữa ngã ba đường liên thôn có một cây đa cổ thụ, được công nhận là cây di tích lịch sử văn hóa Việt Nam năm 2016, mang lại hình ảnh quen thuộc của làng quê Việt Nam và vẻ đẹp cổ kính cho cảnh quan ngôi đình.

Người dân kể lại, trước đây bên cạnh đình còn có một cây trôi là chứng tích lịch sử, nơi dân làng Trụ Pháp cắm lá cờ cách mạng trong phong trào đấu tranh 1930 -1931, nhưng sau này do thiên tai, cây bị đổ. Ngày nay, tại vị trí cây trôi lịch sử đã mọc lên một cây mới, ngày càng to lớn như là một sự tiếp nối truyền thống lịch sử của quê hương của làng.

Cây đa cổ thụ và quang cảnh xung quanh đình Trụ Pháp. Ảnh: Phan Tất Lành

Theo các tư liệu lịch sử và lời kể của các cụ cao niên trong làng thì đình Trụ Pháp được xây dựng từ thế kỷ XVIII. Thời kỳ này đình mới được dựng bằng gỗ và mái lợp tranh săng khá đơn giản.

Đình đứng chân ở vùng đất cao ráo, trung tâm của làng Trụ Pháp và có cảnh quan đẹp, gần khu dân cư, thuận lợi cho việc hội họp của làng. Năm Quý Mão 1903 (năm Thành Thái thứ 15), đình được xây dựng lại to đẹp hơn với bộ khung của đình được chế tác bằng gỗ lim, mái lợp ngói ta, nền lát gạch Bát Tràng. Năm Giáp Thìn 1904, quá trình xây dựng đình được hoàn thành. Trải qua nhiều lần trùng tu, nâng cấp nhưng đến nay, đình làng Trụ Pháp vẫn giữ được nguyên trạng như thời Nguyễn.

Đình Trụ Pháp có quy mô tương đối lớn, tuy không hoành tráng như đình Sừng, đình Hậu nhưng kiến trúc, phân bố gian khá hợp lý cho việc tụ họp hàng trăm người vào dịp lễ hội hoặc các cuộc họp làng lớn.

Đình được thiết kế theo phong cách kiến trúc cổ với 3 gian, 2 hồi theo kiểu dáng “tiền đao, hậu đốc”, hệ thống cột cái cùng các xà, hạ, kẻ làm trụ đỡ được chế tác bằng gỗ lim, kết cấu theo kiến trúc thời Nguyễn.

Bộ khung chịu lực của đình có 4 bộ vì chính. Ở vì kèo thứ 3 từ ngoài vào, trên câu đầu khắc dòng chữ ghi rõ năm khởi công tôn tạo đình: “Quý Mão niên trọng đông nguyệt lương nhật tu tạo”, dịch nghĩa là Tôn tạo vào ngày tốt giữa mùa đông năm Quý Mão. Vì kèo thứ 2 từ ngoài vào, trên câu đầu có khắc dòng chữ Hán xác định mốc thời gian hoàn thành xây dựng đình: “Giáp Thìn niên mạnh xuân nguyệt cát nhật lạc thành”, dịch nghĩa là Hoàn thành ngày tốt giữa mùa xuân năm Giáp Thìn.

Phần thưng trang trí ở giữa của vì kèo cuối cùng, từ nóc xuống đến tận mặt nền được trang trí bằng các mảng chạm khắc tinh tế, sống động. Ảnh: Lê Nhung

Vì kèo cuối cùng, toàn bộ được thưng ván, chia thành các ô, đố, chạm khắc, sơn thếp, trang trí hoa văn cách điệu tạo thành mặt tiền của không gian thờ phụng. Nách bên phải và bên trái, phía dưới được thưng khép, đóng mở bằng cửa ván để đi vào gian thờ.

 Phần thưng ván ở giữa, từ vì nóc xuống đến tận mặt nền được các nghệ nhân chạm khắc trang trí đẹp, công phu, tinh xảo không chỉ có tác dụng ngăn cách 3 gian ngoài với hậu cung thâm nghiêm, kín đáo phía trong mà còn là một điểm nhấn, hình thành nét đặc sắc cho nghệ thuật trang trí trên kiến trúc đình Trụ Pháp.

Trên khung nền của ván thưng vì kèo cuối, dược chạm khắc theo ô câu “Cao minh bác hậu du cửu vô cương” bằng chữ Hán, ca ngợi nhân cách đức độ, trí tuệ sáng suốt, uyên bác trường tồn cùng nhật nguyệt của các bậc nhân thần.

Hệ thống cột, vì kèo làm bằng gỗ lim . Ảnh: Phan Tất Lành

Phong cách kiến trúc đình Trụ Pháp đơn giản, hầu hết bào trơn đóng bén nhưng một số chi tiết ở xà, hạ, ván mê, cửa và mái được trang trí hoa văn cách điệu, kế thừa, phát huy các mẫu kiến trúc đình làng vùng Yên Thành.

Đình cổ Trụ Pháp có nghệ thuật chạm khắc trang trí không đặc sắc như đình Hoành Sơn, đình Trung Cần nhưng đình Trụ Pháp lại giữ gìn được tương đối nguyên trạng giá trị kiến trúc cổ thời Nguyễn, có quy mô tương đối lớn kết hợp với nghệ thuật đắp nề trang trí và chạm khắc gỗ. Nhờ vậy, di tích vừa có giá trị thưởng ngoạn vừa có giá trị nghiên cứu về kiến trúc, trở thành một hình mẫu tiêu biểu cho giá trị văn hóa vật thể lịch sử của vùng đất Yên Thành.

Sự kết hợp khéo léo giữa nghệ thuật trang trí phù điêu đắp nề và trên gỗ. Ảnh: Phan Tất Lành

Với bề dày lịch sử lịch sử hàng trăm năm, đình Trụ Pháp gắn bó chặt chẽ với truyền thống văn hóa, đấu tranh cách mạng của địa phương, là chứng tích của vô số những sự kiện, biến đổi lịch sử.

Theo các tư liệu lịch sử như “Địa chí lịch sử xã Mỹ Thành”, gia phả của các dòng họ Phạm, Nguyễn Công, Nguyễn Văn ở làng Trụ Pháp và căn cứ tín ngưỡng thờ phụng ở đình hiện nay, đình được xây dựng để thờ thần Cao Sơn Cao Các và các vị nhân thần đã có công khai canh, mở đất lập nên làng Trụ Pháp. Đình Trụ Pháp cũng là điểm sinh hoạt văn hóa tâm linh quan trọng của Nhân dân làng Trụ Pháp xưa kia và hiện nay.

Đình Trụ Pháp còn là một chứng tích, là nơi ghi dấu các sự kiện lịch sử quan trọng của địa phương trong cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc. Trong thời kỳ sôi động phong trào Cần Vương chống thực dân Pháp, đình làng Trụ Pháp là một địa điểm để hội họp, gặp gỡ, tập trung lực lượng của những người tham gia khởi nghĩa.

Vùng đất Mỹ Thành cũng là một vùng rừng núi, địa hình tương đối hiểm trở nên trong thời kỳ này, đây là một điểm trú quân của các nhóm nghĩa quân Cần Vương, trong đó có lực lượng của nghĩa quân Nguyễn Xuân Ôn, Lê Doãn Nhã.

Cụ Phan Đình Phùng, lãnh tụ cuộc khởi nghĩa Hương Khê trên đường ra Nghệ An để liên kết lực lượng với nghĩa quân Nguyễn Xuân Ôn đã chọn đình Trụ Pháp là địa điểm dừng chân trong chuyến đi này.

Trong cao trào Xô Viết Nghệ Tĩnh 1930-1931, đình là nơi treo cờ Đảng và tập hợp quần chúng chuẩn bị tiến lên huyện lỵ biểu tình, đấu tranh giành chính quyền. Trong những năm kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ, đình là địa điểm diễn ra cuộc họp của Ban Chấp hành Đảng bộ huyện Yên Thành, đặc biệt là Đại hội Đảng bộ huyện Yên Thành lần thứ III vào tháng 9/1948, là nơi đóng quân, trú quân của đơn vị Pháo cáo xạ 37, Trung đoàn 57 bảo vệ đường 7, một tuyến đường quan trọng góp phần chi viện cho kháng chiến.

Ngoài ra, vào những năm 60 của thế kỷ XX, khi Trường Quân y Quân khu IV về sơ tán tại xã Mỹ Thành, đình Trụ Pháp được chọn làm nơi tổ chức các lớp học y tế, đào tạo y tá của trường. Sau chiến tranh, đình được sử dụng làm nhà kho của hợp tác xã.

Trong thời kỳ vận động Cách mạng Tháng Tám, những năm kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, qua những giai đoạn khó khăn của lịch sử, hầu hết các hiện vật cổ, đồ tế khí, sắc phong của đình bị hư hỏng, thất tán gần hết, nhưng kiến trúc đình có từ thời Nguyễn vẫn được bảo vệ tương đối nguyên trạng.

Năm 2003, UBND xã Mỹ Thành đã đầu tư kinh phí và huy động nguồn công đức từ Nhân dân tu sửa lại di tích, xây lại cổng, hàng rào, tắc môn; gia cố lại khung nhà, lợp lại ngói, sơn sửa và phục dựng các cụm chi tiết chạm khắc trang trí trong đình, bổ sung thêm đố tế khí để di tích có được hiện trạng như ngày nay.

 

 

 

 

 

 

 

 

 Bàn thờ ở gian thứ 3 (từ ngoài vào), sát với ván thưng ngăn cách. Ảnh: Lê Nhung

Bàn thờ phía trong thờ thần Cao Sơn, Cao Các và các thần khai canh lập làng. Ảnh: Phan Tất Lành

Tín ngưỡng thờ phụng thành hoàng là một hoạt động văn hóa tâm linh, thường xuyên được thực hiện nghiêm cẩn ở đình Trụ Pháp. Vào những ngày giỗ, kỵ của các vị thành hoàng, làng tổ chức các nghi thức cúng tế đầy đủ, chu đáo.

Trước đây, vào ngày mồng 7 tháng Giêng, tại đình tổ chức lễ Khai hạ, lễ mở đầu năm mới, một nghi lễ quan trọng đầu năm của nhà nông. Lễ thường kéo dài một ngày rưỡi với đầy đủ các nghi thức, bao gồm lễ mộc dục và lễ yết cáo vào chiều và tối mồng 6, chính lễ vào sáng mồng 7. Vật tế lễ thường có xôi, thịt lợn, thịt bò. Vào dịp rằm tháng Bảy, tại sân đình làng cũng có tổ chức lễ Trung nguyên.

Lễ hội xưa ở đình Trụ Pháp rất nhộn nhịp, náo nức, lịch lễ là ngày mồng 4 tháng Giêng. Trong ngày lễ, làng treo 4 cây cờ đại, nhiều cờ xéo trước đình. Thực hiện lễ hội, ban khánh tiết của làng tổ chức tắm tượng, mặc áo cho thần, tổ chức rước kiệu từ đền đệ Nhất, đệ Nhị, đệ Tam về đình dự lễ hội. Sau lễ cúng, ngày mồng 6 tháng Giêng, làng lại rước thần từ đình về các đền. Đoàn rước thường có người cầm gươm, cờ, kiệu cống, ngựa gỗ, nhóm nhạc dân tộc với hàng nghìn người dân tham gia.

Ngoài phần lễ còn có phần hội, dân làng tổ chức hát ca trù ở đình, trình diễn dâng các vị thành hoàng và vừa diễn cho quan viên, chức sắc, dân làng cùng xem.

Hiện nay, các lễ hội quy mô lớn không còn được duy trì tại đình nhưng vào các ngày sóc, vọng hàng tháng, người dân trong vùng vẫn thường xuyên đến dâng hương, lễ vật, cầu mong các vị thành hoàng phù hộ cho thái bình, thịnh vượng. Vào các ngày giỗ tổ của họ Nguyễn Công, họ Nguyễn Văn, họ Phạm, đại diện các dòng họ cũng tập trung về đình để dâng hương cho triệu tổ của dòng họ.

Mặc dù quá trình đô thị hóa nông thôn đang diễn ra mạnh mẽ, đình Trụ Pháp vẫn là một điểm đến tâm linh, lưu giữ giá trị văn hóa truyền thống và gắn kết cộng đồng.

Đình Trụ Pháp được xếp hạng là di tích lịch sử cấp quốc gia ngày 13/2/2015.

Ảnh: Phan Tất Lành

Tác giả: Lê Nhung

Nguồn:  Nghệ An24h