Là người đầu tiên đỗ thủ khoa của nền khoa cử Việt Nam, ông Lê Văn Thịnh làm tới chức Thái sư, có nhiều công trạng nhưng vướng phải vụ án lập mưu giết vua Lý Nhân Tông ở hồ Dâm Đàm.
Theo sử liệu, ông Lê Văn Thịnh sinh ngày 11/2/1050 ở thôn Bảo
Tháp, huyện Gia Bình, tỉnh Bắc Ninh. Năm 25 tuổi, ông đỗ đầu khoa thi đầu tiên
của Nho học Việt Nam. Dù lúc này chưa có danh hiệu Trạng nguyên, song trong các
sử liệu ông được xem là vị Trạng nguyên đầu tiên trong lịch sử khoa bảng Việt
Nam.
Ban đầu ông được vào hầu vua học, sau thăng chức Nội cấp sự
rồi đến Thị lang Bộ Binh. Năm 1084, ông thành công trong việc bàn nghị về việc
cương giới với quan nhà Tống. Khiến nước này phải trả lại 6 huyện 3 động thuộc
châu Quảng Nguyên (nay là phần đất ở phía Tây Bắc tỉnh Cao Bằng mà họ đã chiếm)
cho Đại Việt (nay là Việt Nam). Sau đó, ông được phong đến chức Thái Sư.
Đền Thái sư Lê Văn Thịnh ở tỉnh Bắc Ninh. Ảnh: Wikimapia.org
Là người đứng đầu bá quan văn võ thời bấy giờ, Thái sư Lê
Văn Thịnh đã quân sư cho vua Lý Nhân Tông thực hiện việc đổi mới đất nước như:
tổ chức thi tuyển người vào Hàn lâm viện; định các chùa trong nước làm 3 hạng,
cho quan văn tham gia vào việc quản lý; định các chức văn võ, quan hầu vua và
các chức tạp lưu; định sổ ruộng thu tô... Những việc này được cho là đã đụng chạm
đến nhiều nhóm lợi ích trong triều nên ông bị thù ghét.
Sau 10 năm cống hiến cho triều đình, ông bị vướng vào vụ án
mưu phản giết vua ở hồ Dâm Đàm (nay là Hồ Tây, Hà Nội). Việc này, sách Đại Việt
sử lược (viết vào thời nhà Trần) chép:
Bính Tý, Hội Phong năm thứ 5 (1096), mùa Xuân, tháng 3,
Lê Văn Thịnh mưu làm phả, tha tội chết an trí ở Thao Giang. Bấy giờ vua ra hồ
Dâm Đàm, ngự trên thuyền nhỏ xem đánh cá.
Chợt có mây mù nổi lên, trong đám mây mù có tiếng thuyền
bơi đến, tiếng mái chèo rào rào, vua lấy giáo ném. Chốc lát mây mù tan, thấy
trong thuyền có con hổ, mọi người sợ tái mặt nói: “Việc nguy rồi”!
Người đánh cá là Mục Thận quăng lưới trùm lên con hổ ,
thì ra là Thái sư Lê Văn Thịnh. Vua nghĩ là đại thần, không nỡ giết, đày lên trại
đầu Thao Giang. Thưởng cho Mục Thận quan chức và tiền của, lại cho đất Tây Hồ
làm thực ấp,
Trước đấy gia nô người nước Đại Lý có phép thuật kỳ lạ,
cho nên mượn thuật ấy toan mưu chuyện thí nghịch. Sử thần Ngô Sỹ Liên nói: Kẻ
làm tôi phạm tội giết vua cướp ngôi mà được miễn tội chết, thế là sai trong việc
hình, lỗi ở vua tin sùng đạo Phật.
Tượng Thái sư Lê Văn Thịnh bên trong đền. Ảnh: Wikipedia
Đánh giá về vụ án này, giới sử học đều cho rằng "Hóa hổ
giết vua" là chuyện hoang đường, Thái sư Lê Văn Thịnh bị oan và là nạn
nhân của một âm mưu chính trị nào đó. Nhiều nhà nghiên cứu lý giải nguyên nhân
vụ án oan có cội nguồn từ sự tranh giành quyền lực giữa các thế lực Nho giáo -
Đạo giáo - Phật giáo về quyền lợi kinh tế của tầng lớp quý tộc và giới Phật
giáo thời Lý.
Hàng loạt nghi vấn được đưa ra để bảo vệ ông như: làm đến chức
Thái sư, đứng đầu triều đình sao ông lại còn muốn giết vua? Tại sao mưu phản
nhưng ông không bị xử tử mà chỉ bị đày? Tại sao sau vụ án kinh thiên động địa
đó không thấy triều Lý truy tìm "bè đảng" và sau này cũng tuyệt nhiên
không phát hiện ai là "bè đảng" của ông? Không lẽ muốn giết vua, cướp
ngôi mà chỉ làm một mình?
Vẫn chưa rõ năm mất của ông. Trong khuôn viên đền và chùa Lê
Văn Thịnh hiện có bức tượng đá bí ẩn. Đó là bức tượng rồng (người dân địa
phương gọi là tượng xà thần) trong tư thế kỳ lạ được phát hiện năm 1993 khi tu
sửa đường vào chùa Bảo Tháp.
Làm bằng đá nguyên khối, bức tượng có hình dạng loài bò sát
giống rắn, nhưng có chân, miệng đầy răng, trong tư thế "miệng cắn thân,
chân xé mình". Bức tượng đã được công nhận là bảo vật quốc gia vào cuối
năm 2013.
Tượng xà thần tự cắn đuôi mình đặt trong đền thờ Thái
sư Lê Văn Thịnh. Ảnh: Wikipedia
Có nhiều ý kiến khác nhau về tượng xà thần. Tuy nhiên, theo
các nhà chuyên môn, bức tượng kỳ lạ được tạc vào thời Hậu Lê (thế kỷ 14 đến 17,
khi công trạng của ông Lê Văn Thịnh đã được ghi nhận và vụ án hồ Dâm Đàm đã phần
nào được soi xét). Vì vậy, pho tượng đặc biệt được hậu thế tạc để biểu thị cho
nỗi oan trái của Thái sư Lê Văn Thịnh - bị triều đình ghép tội "hóa hổ giết
vua".
Tại hội thảo khoa học được tổ chức cuối năm 2015 (kỷ niệm 940
Thái sư Lê Văn Thịnh đỗ đầu khoa thi), các nhà nghiên cứu, khoa học một lần nữa
nhận định: Thái sư Lê Văn Thịnh - vị thủ khoa của khoa thi chọn hiền tài đầu
tiên của Việt Nam thời Lý (1075) đã mở đầu cho sự nghiệp khoa cử hơn 900 năm ở
nước ta và có nhiều cống hiến lớn lao cho dân tộc.
Ông vừa là vị quan khoa bảng thời Lý vừa là một nhà giáo mẫu
mực, đức độ của nước Đại Việt. Lịch sử cũng ghi nhận ông là một nhà ngoại giao
xuất chúng, một danh nhân văn hóa kiệt xuất và là Thái sư có tài kinh bang tế
thế, một nhà cải cách chính trị, kinh tế đại tài đưa đất nước phát triển cường
thịnh.
Trung Sơn