Theo lời kể của ông Trần Văn Lai, 85 tuổi, Trưởng ban Khánh tiết đình đá: Tương truyền, nàng Nguyệt Nga vốn sinh ra ở trang Dưỡng Mông, nay thuộc xã Tiên Phong, huyện Duy Tiên, tỉnh Hà Nam. Nguyệt Nga công chúa là con gái ông Nguyễn Văn Bình, thôn An Mông và bà Mai Thị Sáng thôn Dưỡng Thọ (xã Tiên Phong).

Lớn lên, nàng Nga nổi tiếng xinh đẹp, lại giỏi cả văn lẫn võ, vì vậy nàng Nga được người dân trong vùng yêu mến và quý trọng. Khi cha mẹ mất, bà về sống cùng với dì ruột (lấy chồng vùng sông Dâu thuộc bộ Vũ Ninh) và ở đó bà đã học được nghề trồng dâu, nuôi tằm, kéo kén và luyện tập võ thuật.

Nhưng vì có kẻ rắp tâm muốn bắt nàng nộp cho tên Thái thú Tô Định, nên Nguyệt Nga đã trở về trang Dưỡng Mông dạy dân trồng dâu chăn tằm và chiêu mộ trai tráng dấy binh ủng hộ Hai Bà Trưng khởi nghĩa ở Mê Linh.

Quân Hán bại trận, Tô Định bỏ chạy, Bà Trưng Trắc lên ngôi hoàng đế, có công lớn trong cuộc khởi nghĩa, nữ tướng được phong tước Nguyệt Nga công chúa.

cử về làm quan tại phủ Lý Nhân. Thời gian làm quan ở phủ Lý Nhân, Nguyệt Nga công chúa thường về thăm quê. Thấy cảnh quê nghèo, người dân phải chịu đói, rét bà động viên nhân dân cấy lúa lấy lương thực để ăn, đồng thời dạy dân nuôi tằm, dệt vải may quần áo ấm để mặc. Biết ơn công lao của bà, người dân Tiên Phong coi bà là bà tổ của nghề trồng dâu nuôi tằm ở địa phương.

Nhưng đất nước thanh bình chưa được bao lâu, nhà Hán lại sai Mã Viện đem quân sang xâm lược nước ta. Công chúa Nguyệt Nga mang quân bản bộ về triều nhận lệnh và được giao giữ thành Lạng Sơn.

Thế giặc hung hãn như nước vỡ bờ, Hai Bà Trưng cầm cự được một thời gian rồi hy sinh trong trận tử chiến bên bờ sông Hát. Công chúa Nguyệt Nga rút về đóng ở Lương Đống gần trang Dưỡng Mông. Quân Mã Viện tập trung binh lực vây đánh, Nguyệt Nga đã hy sinh, hôm đó là ngày mồng 9 tháng 9 âm lịch năm 43 sau Công nguyên. Để ghi nhớ công lao của bà, dân làng đã lập đền thờ và tôn bà là “Loa tổ”- bà tổ nghề trồng dâu nuôi tằm.

Đình đá Tiên Phong nằm trên địa bàn thôn An Mông, xã Tiên Phong (Duy Tiên). Ngoài kiến trúc đá hết sức độc đáo, đình thờ Nguyệt Nga công chúa còn gắn với lễ hội được tổ chức vào ngày mùng 6 Tết Nguyên đán với tục vồ cầu lấy may hết sức đặc sắc trong dịp đầu Xuân năm mới.

Vừa dẫn chúng tôi đi thăm ngôi đình, cụ Hoàng Thị Trinh, người có thâm niên 40 năm trông coi đình đá An Mông vừa kể: Theo truyền thuyết, ngôi đình này được xây dựng từ rất lâu trên bãi bồi cạnh bờ sông ngay chính trên khu sinh từ của bà Nguyệt Nga. Nhưng sau do sông lở nên phải dời đến thôn An Mông, xã Tiên Phong (Duy Tiên).

Phải đến triều Nguyễn, đình mới được xây lại gồm 3 toà, kiến chúc theo kiểu chữ Công. Toà tiền đường được xây bằng đá theo lối chồng rường, mê cốn, có 12 chiếc đại trụ (cột cái) được làm bằng đá theo dáng búp đòng, ở giữa phình to, hai đầu thu nhỏ lại. Toàn bộ hệ thống cột cái, cột quân, cột hiên của Đình đá có 30 chiếc lớn nhỏ chạm khắc rất công phu và tinh xảo. Được biết, hiện nay tại Đình đá còn lưu giữ khá nhiều đồ thờ tự có giad trị như: Sập thờ, ngai thờ, kiệu bát cống, một số bức đại tự và nhiều kiếm thờ phục vụ các đội nữ binh trong ngày lễ hội.

 Cùng chúng tôi đi tham quan di tích đình đá, ông Trần Văn Lai chia sẻ: Tôi nghe các cụ xưa nói lại, trước kia đền thờ Nguyệt Nga công chúa nhỏ hơn bây giờ, được làm bằng gianh tre, vách đất. Năm 1936, các cụ cao niên trong làng họp bàn và quyết định xây đình mới, bằng gỗ. Nhưng cuối cùng các cụ lại quyết định mua đá nguyên khối từ Thanh Hóa, chở theo đường sông về làm đình.

Đình đá Tiên Phong được công nhận là Di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia năm 1994. Hiện, đình vẫn còn 6 cột hiên bằng đá. Trong đình còn 12 cột trung, 12 cột cái bằng đá chạm long cuốn thủy hoặc chạm câu đối...

Với những giá trị văn hoá và giá trị lịch sử, năm 1994, Đình đá An Mông đã được xếp hạng di tích lịch sử và kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia.

Trải qua hàng ngàn năm lịch sử, với ý thức hướng về nguồn cội, người dân Tiên Phong bao đời nay luôn nguyện gìn giữ, bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa, giá trị lịch sử mà cha ông đã để lại cho con cháu. Hàng năm, cứ vào ngày mồng 6 tết Nguyên Đán, dân làng lại tổ chức lễ hội cầu an, nhằm tưởng nhớ công lao của công chúa Nguyệt Nga, bà tổ của nghề trồng dâu chăn tằm.

 

 

 Nói về tục vồ cầu, ông Lê Đức Thắng, Phó ban Khánh tiết đình đá cho biết: Năm nào cũng vậy, đúng ngày mùng 6 tháng Giêng lễ hội đình đá diễn ra hết sức trang trọng, đông vui. Ngoài phần tế lễ cầu quốc thái dân an, cầu mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu... phần hội có các trò chơi dân gian như: Kéo co, chọi gà..., đặc biệt nhất là tục vồ cầu lấy may được tổ chức ngay trước sân đình.

Quả cầu được làm bằng gỗ dùng trong hội vồ cầu lấy may đầu năm.

Để tục vồ cầu diễn ra tốt đẹp, trước Tết Nguyên đán, các cụ cao niên trong làng thường xem ngày, chọn người tuổi tốt, tuổi lộc, gia đình văn hóa là người đào lò (lò là một hố sâu khoảng 50 phân, rộng 40 phân). Tham gia tục vồ cầu có hai đội, tương ứng là hai lò (phía Bắc một lò, phía Nam một lò), mỗi đội ít nhất có 10 người, trong đó cử ra hai người trông lò. Người trông lò ngồi trên thành lò để chân xuống hố.

Theo quy định, đội nào khéo léo, vượt qua các thành viên đội bạn, bốc người trông lò lên, bỏ cầu vào hố, đội đó sẽ chiến thắng. Được biết, nhiều năm, màn cầu giai (gồm các bạn thanh niên trong làng, trong xã – trước đó là màn cầu lão, gồm các cụ từ 60 tuổi trở lên) kéo dài trong hàng tiếng đồng hồ mới phân thắng bại.

Cũng theo các cụ truyền lại, tuy là trò chơi, nhưng vồ cầu chính là cách ngày xưa Nguyệt Nga công chúa luyện rèn binh sỹ cho thêm tài mưu lược, thêm sự tháo vát, nhanh nhẹn, linh hoạt… Ngày nay, tục vồ cầu được duy trì chính là cách để các chàng trai luyện rèn sức khỏe, luyện rèn sự khéo léo, tính kiên trì và lòng quyết tâm…, góp phần tích cực trong công cuộc xây dựng và bảo vệ quê hương thời kỳ đổi mới.

Lật giở tấm vải đỏ cho chúng tôi xem quả cầu, ông Thắng nói: Quả cầu được làm bằng gỗ, nên rất cứng, trong lúc vồ cầu ai đó không may bị cầu va vào đầu hoặc bất cứ đâu gây sưng hoặc trầy xước chỉ cần vào đình, cầu xin thánh mẫu rồi lấy quả cầu xoa vào chỗ đau, chỗ đau sẽ khỏi. Chuyện này nghe có vẻ kỳ lạ và khó lý giải nhưng thực tế ở làng đã có người từng bị cầu văng vào và nhanh chóng được chữa khỏi bằng cách trên. 

Nhờ có sự đóng góp, ủng hộ của người dân và những người con xa quê, trải qua bao biến thiên của thời gian, đình đá Tiên Phong đã được tu sửa, tôn tạo nhiều lần. Tuy nhiên, hiện nay, mái đình đá có nhiều chỗ bị dột. Các cụ trong Ban khánh tiết nói riêng, người dân Tiên Phong nói chung mong ngành chức năng có cơ chế hỗ trợ để sửa lại mái đình. Mái đình được tu sửa sẽ góp phần quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy giá trị Di tích lịch sử - văn hóa độc đáo của đình đá Tiên Phong.

Rời Đình đá An Mông khi trời chiều bảng lảng, nhà nhà đã chuẩn bị lên đèn, xa xa nơi bãi dâu, tiếng hát ai đó chợt ngân vang, ngọt ngào, sâu lắng như thấm được tình đất, tình người nơi đây.

Tổng hợp thông tin tử Báo Hà Nam điện tử, cổng thông tin huyện Duy Tiên