Giữa không gian văn hóa đặc sắc của núi rừng, ẩm thực của dân tộc Mường (Phú Thọ) đã trở thành một phần quan trọng tạo nên sức hút đối với du khách. Từ rượu cần, cơm lam đến mâm cỗ lá truyền thống, những món ăn mộc mạc nhưng giàu bản sắc không chỉ phản ánh sự sáng tạo trong cách chế biến của đồng bào mà còn là sợi dây gắn kết cộng đồng, lưu giữ giá trị văn hóa qua nhiều thế hệ.
Phụ nữ xã Vân Sơn chuẩn bị các món ăn của mâm cỗ truyền thống dân tộc Mường
Ẩm thực Mường hình thành trong môi trường sinh thái đa dạng, giàu sản vật. Từ nguồn nguyên liệu sẵn có của núi rừng và ruộng đồng, người Mường đã sáng tạo nên 69 món ăn, đồ uống khác nhau, nhiều món không chỉ ngon mà còn mang giá trị như những bài thuốc dân gian hỗ trợ sức khỏe. Những món ăn ấy đi vào câu tục ngữ quen thuộc: “Cơm đồ, nhà gác, nước vác, lợn thui...” như một biểu tượng của đời sống ẩm thực nơi đây.
Theo Nghệ nhân Ưu tú Bùi Thanh Bình, Giám đốc Bảo tàng di sản văn hóa Mường, phường Thống Nhất: Ẩm thực Mường không thể thiếu rượu cần, cơm lam, thịt trâu lá lồm, cá suối nướng và mâm cỗ lá. Trong các lễ hội, cỗ lá Mường luôn là điểm nhấn. Cỗ bày trên lá chuối xanh, gồm nhiều món như gà, lợn, cá ốt đồ, rau rừng, chả cuốn lá bưởi... Cách bày biện giản dị nhưng thể hiện sự trân trọng đối với thiên nhiên và khách quý.
Các món ăn truyền thống dân tộc được trưng bày tại Lễ hội Mường Thàng
Trong ẩm thực của người Mường, cỗ lá là món ăn mang đậm tính văn hóa và tín ngưỡng của người Mường. Trên mâm cỗ lá thường có thịt lợn, gan, lòng lợn được hấp, luộc hoặc nướng, ăn kèm hỗn hợp muối, chanh và hạt dổi thơm nồng. Tất cả được bày biện khéo léo trên lá chuối đã hơ qua lửa, không chỉ ngon miệng mà còn đẹp mắt. Cỗ lá xuất hiện trong các dịp trọng đại như ma chay, cưới hỏi, mừng nhà mới hay Tết truyền thống.
Cơm lam ống nứa cũng là đặc sản trứ danh của Hòa Bình. Gạo nếp nương ngâm qua đêm được trộn cùi dừa thái sợi, nhồi vào ống nứa, thêm nước cốt dừa và nướng trên bếp củi. Khi chín, cơm tỏa hương thơm ngậy, ăn kèm muối vừng tạo vị ngọt bùi khó quên. Ngày nay, món cơm lam trở thành món quà của du khách gần xa khi đến với các khu, điểm du lịch, trong đó nổi tiếng với cơm lam Mường Động.
Người dân các bản Mường tự hào khoe đặc sản ẩm thực địa phương tại các lễ hội truyền thống
Thịt trâu nấu lá lồm là món cầu kỳ, mang vị chua thanh hấp dẫn. Thịt trâu được thui trên than, cạo sạch, ướp tỏi, gia vị, mắc khén rồi ninh cùng lá lồm và ớt. Khi chín mềm, món ăn có thể ăn cùng cơm hoặc bún, thậm chí thả thêm gạo nếp tạo thành cháo loãng giải cảm, giải rượu rất hiệu quả.
Ngoài ra, măng chua nấu gà cũng là món đặc trưng của các vùng Mường, trong đó có vùng Lạc Sơn. Gà thả vườn được chặt miếng, ướp với măng chua và gia vị, ninh trên bếp củi 1- 2 tiếng cho nhừ, cuối cùng thêm hạt dổi nướng tạo hương thơm đặc biệt. Rau rừng đồ là món dân dã nhưng không thể thiếu gồm các loại rau như tầm bóp, hoa chuối, hoa đu đủ đực... được đồ chín và ăn cùng nước chấm làm từ lòng, mỡ cá xào, giữ nguyên vị đắng, chát, ngọt, bùi của núi rừng...
Trong chuyến du lịch cộng đồng tại xã vùng cao Vân Sơn, chị Nguyễn Thu Trang, du khách Hà Nội được đón tiếp bằng mâm cỗ lá truyền thống. “Chúng tôi ngồi quây quần bên mâm, bốc ăn bằng tay theo phong tục, chấm muối hạt dổi. Mỗi món ăn đều có câu chuyện riêng như cá suối ướp gia vị rừng đồ trong ốt gỗ cả đêm, hay món rau rừng đồ được người dân địa phương lên rừng hái hàng chục vị rau khác nhau. Ăn vừa ngon vừa học thêm về văn hóa, phong tục của người Mường” - chị Trang hào hứng chia sẻ.
Mâm cỗ lá độc đáo của dân tộc Mường
Hiện nay, nhiều bản Mường đã trở thành điểm du lịch hấp dẫn, các lễ hội văn hóa thường tổ chức thi nấu ăn để quảng bá ẩm thực dân tộc. Tuy nhiên, do nguồn nguyên liệu khan hiếm và cách chế biến cầu kỳ, một số món truyền thống có nguy cơ mai một. Để gìn giữ, tỉnh Hòa Bình cũ đã triển khai Đề án bảo tồn văn hóa Mường giai đoạn 2023- 2030, gắn bảo tồn ẩm thực với phát triển du lịch bền vững.
Việc sáp nhập 3 tỉnh Hòa Bình, Vĩnh Phúc, Phú Thọ thành tỉnh Phú Thọ mở ra cơ hội quảng bá rộng rãi hơn, đưa ẩm thực Mường trở thành điểm nhấn trên bản đồ du lịch vùng trung du miền núi Bắc Bộ. Ẩm thực xứ Mường hôm nay không chỉ dừng lại ở bữa ăn của người dân vùng cao mà đã trở thành “đại sứ văn hóa” đưa hình ảnh dân tộc Mường đến với du khách gần xa.
Việc bảo tồn, phát huy giá trị các món ăn truyền thống gắn với phát triển du lịch cộng đồng đang mở ra hướng đi bền vững, để mỗi hương vị, câu chuyện ẩm thực nơi đây tiếp tục lan tỏa và để lại dấu ấn lâu dài trong lòng người thưởng thức.
Hương Lan
Báo Phú Thọ - baophutho.vn - Đăng ngày 05/8/2025