Ngô Nội có tên Nôm là “làng Ngò”, tên chữ là Ngô Xá xưa thuộc tổng Nội Trà, huyện Yên Phong, phủ Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh (nay thuộc xã Trung Nghĩa, huyện Yên Phong).

Đình Ngô Nội hiện nay tọa lạc trên khuôn viên đất rộng khoảng 4000m² mặt chính quay theo hướng Tây Nam, bố cục mặt bằng kiến trúc theo kiểu “Tiền chữ nhất, hậu chữ đinh” bao gồm các hạng mục kiến trúc chính như: Tiền tế, Đại đình, Hậu cung, Tả vu, Hữu vu…

Mặc dù sự nguyên vẹn ban đầu không còn do dấu ấn của nhiều lần tu sửa, nhưng đình Ngô Nội vẫn có thể sánh với các ngôi đình nổi tiếng ở xứ Bắc. Trong kháng chiến chống Pháp đình bị phá hủy một số công trình để đáp ứng yêu cầu của cách mạng, chỉ còn giữ lại được tòa Đại đình 5 gian 2 chái và Hậu cung 3 gian.

Năm 2005 dân làng xây dựng lại tòa Tiền tế chồng diêm 5 gian 2 trái, phía trước toà Tiền tế dựng 2 dãy nhà tảo mạc, mỗi nhà 3 gian. Đình hiện nay có bình đồ kiến trúc kiểu “Tiền chữ nhị, hậu chữ đinh” với nối kết cấu kiến trúc cổ truyền mái đao cong, bờ nóc, bờ dải trang trí hình tượng con vật linh cách điệu. Bộ khung gỗ lim, liên kết với nhau bởi hệ thống 6 hàng cột dọc, 8 hàng cột ngang to khỏe vững chắc là cơ sở cho sự trường tồn của ngôi đình.

 

Tòa Đại đình 5 gian 2 chái, phía sau là phần Hậu cung 2 gian tạo thành mặt bằng hình chữ đinh “丁”. Tòa Đại đình được trùng tu sửa chữa nhiều lần, trên 2 câu đầu ở gian giữa còn khắc dòng chữ Hán “Hoàng triều Duy Tân vạn vạn niên chi tứ, tuế tại Canh Tuất” và “tam nguyệt, cốc nhật, lương thời trùng tu thượng lương đại cát lợi” nghĩa là: tòa Đại đình được trùng tu lớn và đặt thượng lương vào giờ tốt, ngày đẹp, tháng 3 năm Canh Tuất triều vua Duy Tân 4 (1910).

Đến nay về cơ bản tòa Đại đình vẫn giữ nguyên kiến trúc sau lần đại tu này. Bộ khung tòa Đại đình được làm bằng gỗ lim, kết cấu vì kèo theo kiểu “chồng rường, giá chiêng”, các bộ vì đều được bào soi kỹ lưỡng và chạm khắc tinh xảo, trên các con chồng, cốn, đầu dư trang trí đề tài tứ linh “long, lân, quy, phượng” vân mây, đao lửa, hoa lá cách điệu… bằng nghệ thuật chạm lộng, chạm kênh bong, chạm thủng rất điêu luyện.

Nghệ thuật chạm khắc trang trí ở đây tập trung chủ yếu ở tòa Đại đình, các bức cốn, đầu dư, xà dọc, xà ngang, bức cửa võng... Trên các bức cốn hình tượng người được thể hiện khá sinh động, các thiếu nữ đang vờn mây cưỡi rồng múa hát cùng các linh thú.

 

Đặc biệt trên bức cốn phía bên phải gian giữa còn mảng chạm miêu tả đôi trai gái hẹn hò “tự tình” bên giếng nước đầu đình giữa đêm trăng sáng, thấp thoáng xa xa còn có một chàng trai thổi sáo ý muốn trêu ghẹo đôi trai gái này.

Đây là những hình tượng nghệ thuật dân gian mang ý nghĩa xã hội sâu sắc. Bức cửa võng chia làm 5 tầng chạm thủng, chạm nổi các đề tài “tứ linh” “tứ quý” sơn son thếp vàng lọng lẫy.

Tầng trên cùng là một tấm ván chạy suốt chiều dài gian giữa chạm đôi rồng chầu mặt trời đang tỏa sáng. Thân của mỗi con uốn lượn đều đặn đang ẩn mình trong những đám mây bay.

Tầng 2 phía trên chạm hình sóng nước, giữa chia làm 9 ô trong đó có 4 ô to đều nhau ở giữa có dòng Hán “Thánh cung vạn tuế”, phía dưới chạm đôi rồng chầu mặt trời.

Tầng 3 là tầng chính của bức cửa võng gồm nhiều phần, phần trên cùng là diềm chạm mấy, lá cách điệu, cánh sen và các con tiện nhỏ. Trung tâm của phần này được chia ra làm 7 khoang tạo thành 3 khám. Trụ các khoang và thành cửa khám chạm lọng hình tùng, cúc, trúc, mai, phượng rùa.

Trước cửa khám giữa có hai con sấu ngồi hai bên quay mặt vào nhau và có hai con hạc cưỡi rùa ở hai sườn cửa khám ngoài với tư thế cũng quay vào giữa chầu nhau qua cửa khám. Đôi hạc này được đặt lên một lan can con tiện của cửa võng.

Bên trong cùng của các khám là các ô được trang trí hình long mã rất sinh động, mỗi con một vẻ khác nhau không đơn điệu lạnh lùng mà luôn có vẻ rất riêng. Tầng 4 gồm các phần nhỏ, mỗi phần được chạm khắc một kiểu thức khác nhau hoa văn mây mác, chữ triện...

Tầng dưới cùng cửa võng tạo thành diềm của chiếc của cấm, diềm trên chính giữa chạm đầu hổ phù nhìn chính diện trông rất trang nghiêm, diềm 2 bên chạm các con vật linh, hoa lá, ở phía dưới chạm đầm sen tượng trưng cho sự thanh cao, tinh khiết.

Đây là một chủ đề mới lạ, một đặc trưng rõ nét nhất về văn hóa dân gian, thể hiện sự phát triển vượt bậc trong nghệ thuật điêu khắc đình làng, đồng thời còn thể hiện ước vọng tự do hạnh phúc của người dân trong bối cảnh xã hội đương thời. Đường nét trang trí chạm khắc mập mạp, chắc khỏe trên bức cốn mang đậm nghệ thuật điêu khắc gỗ thời Lê – Mạc thế kỷ XVI – XVII.

 

Tồn tại song song với ngôi đình cổ còn một hệ thống tài liệu, di vật cổ giá trị đa số có niên đại tạo tác dưới hai triều Lê – Nguyễn tiêu biểu như: 53 đạo sắc phong thần (đạo phong sớm nhất năm 1555 muộn nhất năm 1924), 01 bản thần phả do Hàn lâm viện Đông các đại học sĩ Nguyễn Bính phụng soạn ngày 10 tháng 3 năm Hồng Phúc thứ 2 (1573), bản xã Ngô Xá phụng sao lại vào năm 1931, 02 quyển Hương ước soạn năm 1911, 01 cuốn Điền bạ xã Ngân Cầu, 01 cuốn kê các giáp trong tổng, 01 cuốn Vi lệ soạn năm Mậu Dần, 06 bức đại tự, 19 đôi câu đối…

Trong đó đáng chú ý nhất là bức đại tự khắc 3 chữ “Trung nghĩa dân” do vua Lê Hiển Tông ban tặng vào ngày 17 tháng 12 năm Cảnh Hưng 5 (1744) ca ngợi nhân dân Ngô Nội đã một lòng bền gan quyết chí đánh dẹp giặc cướp bảo vệ xóm làng. Ngoài ra còn nhiều đồ thờ tự giá trị khác như: ngai thờ, sập thờ, hạc gỗ, bát bửu, hương án, mõ cá, kiệu long đình, kiệu bành, quán tẩy, mâm bồng, nồi hương gốm sứ…

Hàng năm lễ hội chính đình Ngô Nội diễn ra từ ngày 14 đến ngày 16 tháng Giêng âm lịch. Lễ hội là nét sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng truyền thống của cư dân bản địa thể hiện lòng tôn kính với vị Thành hoàng làng đang được phụng thờ.

Qua đó góp phần giáo dục truyền thống nét đẹp thuần phong mỹ tục của ông cha cho thế hệ con cháu hôm nay và mai sau cùng nhau xây dựng quê hương, đất nước ngày càng giàu mạnh, văn minh.

Với những giá trị về mặt văn hóa, nghệ thuật điêu khắc Đình làng Ngô Nội được Bộ Văn hóa, Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) xếp hạng là di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia, Quyết định số 51/2001/QĐ-BVHTT ngày 27 tháng 01 năm 2001.

  

 

Nguyễn Văn An Bảo tàng Bắc Ninh